1 DE OPDRACHT – 2 DE AANKONDIGING – 3 HET LAM – 4 DE JOHANNES-MENS – 5 DE KONINGIN – 6 DE KONING – 7 DE SCHARE – 8 DE BRON
Dit schilderij van de man met de rode tulband is in het jaar 1433 gemaakt door de beroemde Vlaamse schilder Jan van Eyck. Kunsthistorici beschouwen dit portret als een mijlpaal in de schilderkunst omdat de maker er als één van de eersten in geslaagd is de uiterlijke mens met olieverf zeer naturalistisch weer te geven, met onder andere een fijnbesnaarde gelaatsuitdrukking, rimpels en schaduwen. Vele onderzoekers zijn van mening dat dit schilderij een zelfportret is van Jan van Eyck, de schepper van het indrukwekkende veelluik dat bekend staat als Het Lam Gods.
Bovenaan in de lijst van de man met de tulband staat het motto dat Jan van Eyck in zijn werken veel gebruikte : ALC IXH XAN. Die leus is weergegeven in Griekse letters en kan worden vertaald als ‘Als ik kan’ of ‘Zo goed als ik kan’. Het is een aanwijzing dat de kunstenaar zelfbewust is en toch zeer bescheiden. Zou hij misschien bedoelen dat hij zichzelf ziet als een instrument waardoor goddelijke genade zich kan manifesteren? Het is bekend dat er in de middeleeuwen en de renaissance kunstschilders waren die eerst urenlang gingen bidden en mediteren voordat zij hun verven vervaardigen en met hun penselen aan de slag gingen.
Standbeeld van de de gebroeders Van Eyck in Maaseik
De familienaam ‘Van Eyck’ wordt vaak in verband gebracht met Maaseik, een provinciestadje in het Noordoosten van de Belgische provincie Limburg. Jan van Eyck en zijn oudere broer Hubertus zouden geboren kunnen zijn in Maaseik, maar helemaal zeker is dat niet. In ieder geval staat er sinds het jaar 1863 in het centrum van Maaseik een groot standbeeld van de gebroeders van Eyck.
De wereld van Jan van Eyck
De bedoeling van het online-pogramma ‘Het nieuwe Jeruzalem in jezelf’ is niet om uitgebreid in te gaan op de geschiedenis van Jan van Eyck en zijn werken. Toch is het zinvol om iets te zeggen over de wereld waarin Van Eyck leefde, want dat is belangrijk om ‘Het Lam Gods’ beter te begrijpen.
Jan van Eyck leefde en werkte vooral in Vlaanderen, Zeeland en Holland, maar het is inmiddels ook bekend dat hij in opdracht van zijn werkgevers diverse grote reizen door Europa heeft gemaakt. Hij is in dienst geweest bij meerdere bestuurders. Niet alleen als kunstenaar, maar ook als adviseur en diplomaat. Daarnaast maakte hij schilderijen in opdracht van rijke burgers in de steden.
In het Vlaanderen van de vijftiende eeuw leefden zo’n zevenhonderduizend inwoners. Daarvan woonde maar liefst éénderde in steden, waarvan Brugge, Gent en Antwerpen het meest bekend waren. Dat was uitzonderlijk veel in het toenmalige Europa. In de dichtbevolkte Vlaamse steden was er sprake van een bloeiende economie dankzij nijverheid en handel. Er waren in die tijd in Europa veel conflicten en oorlogen met fysiek geweld. Vaak op relatief kleine schaal tussen heersers van kleine gebieden, maar ook wel tussen naties, zoals de honderdjarige oorlog tussen Engeland en Frankrijk. In Vlaanderen kon een vorm van vrede worden ervaren, maar toch was er daar, evenals in andere delen van Europa, een groot verlangen naar een machtig vrederijk.
Het christelijke geloof speelde nog een enorm belangrijke rol in het leven van de toenmalige Europeanen, maar het vertrouwen in het instituut van de Rooms Katholieke Kerk had reeds flinke deuken opgelopen. De kerk van toen vertoonde overduidelijk eigenschappen die ieder mens ook in zichzelf kan herkennen en kan overwonnen: bezitsdrang, machtsdrift en eerzucht.
Er ontstonden dan ook meerdere stromingen waar een vernieuwing van het christelijke geloof waarin de praktijk van het christelijke leven werd nagestreefd. Zo spande de hoogleraar en prediker Johannes Hus zich in om Bohemen, dat is het huidige Tsjechië, te hervormen. Zijn leven eindigde op een brandstapel in Praag in het jaar 1415. Zijn volgelingen, de hussieten, werden eeuwenlang vervolgd.
In de noordelijke Nederlanden – met name in de hanzesteden Deventer, Zutphen en Zwolle kwam onder leiding van Geert Grote een beweging op gang die bekend staat als de moderne devotie. Het bekendste en meest invloedrijke geschrift dat uit die beweging is voorgekomen is De navolging van Christus van Thomas a Kempis.
Jan van Ruusbroec geldt als één van de grootste mystici van de zuidelijke Nederlanden. Ook in Duitsland bloeide de mystiek. Zo worden de werken van Meister Eckehart, Tauler en Hildegard von Bingen tot op de dag van vandaag uitgegeven en veel gelezen.
Ook de orde van de tempel moet hier worden genoemd. Die monnikennorde – ook bekend als de tempeliers of de tempelridders – was zowel monastiek als militair actief. Officieel is de Tempelorde opgericht in het jaar 1120 om het Heilige land, en dan vooral Jeruzalem, en vele pelgrims te beschermen tegen de aanvallen van moslims. De tempeliers zijn dus te beschouwen als een uitvloeisel van de kruistochten. Zij stichtten ook in Europa vele vestigingen, ook afdelingen in de Lage Landen, werden belangrijke bankiers en verwierven een enorme rijkdom. Ook innerlijke rijkdom, want binnen de orde werd een vorm van esoterisch christendom beleden en de tempeliers waren tevens beschermers van de katharen.
In een pauselijke bul van het jaar 1307 werd arrestatie van alle tempeliers bevolen vanwege hun vermeende ketterij. De kerk van Rome heeft naar aanleiding daarvan alle roerende en onroerende goederen van de Tempelorde geconfisqueerd.
Jan van Eyck universele mens
Jan van Eyck was zeer zeker een meester in zijn vak als kunstschilder, maar hij was veel meer dan dat. Hij was ook goed onderlegd in alchemie, spiritualiteit, filosofie, theologie, magie, en politicologie – ook al bestond dat laatste nog niet als een vakgebied.
We kunnen Jan van Eyck dan dus ook beschouwen als een homo universalis of universele mens die in bepaalde opzichten vergelijkbaar is met genieën als Leonardo da Vinci, Wolfgang Amadeus Mozart en Johannes Wolfgang von Goethe. Een universele mens is niet primair een veelzijdige alleskunner, maar iemand in wie de nieuwe ziel volop werkzaam is.
Hoogstwaarschijnlijk was Jan van Eyck een ingewijde die zich heeft ingezet voor bewustwording van de mensheid. We kunnen hem ook zien als een pionier die de impuls van de klassieke rozenkruisers in de zeventiende eeuw heeft voorbereid op het terrein van de kunst, zoals Paracelsus (fakkeldrager van het Rozenkruis 1) dat deed voor de wetenschap en Maarten Luther voor de religie.
Een nieuwe hemel en een nieuwe aarde
Jan van Eyck liet zich inspireren door de idee van een nieuwe hemel en een nieuwe aarde zoals dat wordt beschreven in de eerste verzen van Openbaring 21:
Openbaring 21:1-5
En ik zag een nieuwe hemel en een nieuwe aarde, want de eerste hemel en de eerste aarde waren voorbijgegaan. En de zee was er niet meer. En ik, Johannes, zag de heilige stad, het nieuwe Jeruzalem, neerdalen van God uit de hemel, gereedgemaakt als een bruid die voor haar man sierlijk gemaakt is.
En ik hoorde een luide stem uit de hemel zeggen: Zie, de tent van God is bij de mensen en hij zal bij hen wonen, en zij zullen zijn volk zijn, en God zelf zal bij hen zijn en hun God zijn. En God zal alle tranen van hun ogen afwissen, en de dood zal er niet meer zijn; ook geen rouw, jammerklacht of moeite zal er meer zijn. En hij die op de troon zat, zei: Zie, ik maak alle dingen nieuw.
Geest, ziel en lichaam
Op het gesloten veelluik van ‘Het Lam Gods’ zijn drie niveaus te onderscheiden. Die kunnen we verbinden met de drie dimensies van de mens die al in de oudheid door de Griekse filosoof Plato werden beschreven: geest, ziel en lichaam. Het is belangrijk te beseffen dat hier met lichaam niet alleen het stoffelijke lichaam wordt bedoeld, maar ook de ijlere voertuigen zoals het etherlichaam, het astrale lichaam en het mentale lichaam. Lichaam of lichaamsgestalte verwijst in dit verband dus naar de persoonlijkheid van de natuurlijke mens.
In de mens die innerlijk nog niet ontwaakt is, gesymboliseerd door het onderste niveau, is alleen de lichaamsgestalte actief. De zielegestalte en de geestgestalte zijn potentieel aanwezig, maar kunnen zich nog niet of heel beperkt uitdrukken in de lichaamsgestalte omdat die eerst nog een reinigingsproces dient te ondergaan.
Op het tweede en middelste niveau, dat van de ziel, heeft die reiniging tot op zekere hoogte reeds plaatsgevonden en wordt voor het eerst de verbinding met de goddelijke wereld, de wereld van de geest, ervaren.
Vanuit het derde en hoogste niveau – dat van de geest – worden kennis, liefde en kracht uitgestraald naar het tweede en het eerste niveau om mensen bij te staan op hun reis naar de eeuwigheid. Op die reis gaan geest, ziel en lichaam een dynamische drie-eenheid vormen. Die reis is een proces dat symbolisch wordt weergegeven in de evangeliën in de Bijbel en ook in bijvoorbeeld de mysterieroman De alchemische bruiloft van Christiaan Rozenkruis uit 1616.
We kunnen de drie niveaus ook verbinden met de geboorte van personages uit de evangeliën: Johannes, Jezus en Christus. Daarbij gaat het dan niet om historische personen, maar om een karakterisering van stadia op de christelijke inwijdingsweg.
BESTEL BIJBEL, HERZIENE STATENVERTALING
De apostel Paulus schrijft in zijn brief aan de gemeente van Tessaloniki:
‘Moge de God van de vrede Zelf u geheel en al heiligen, en mogen uw geheel oprechte geest, de ziel en het lichaam onberispelijk bewaard worden bij de komst van onze Heer Jezus Christus.’
(1 Tessalonicenzen 5:23)
Het bovenste register van het gesloten veelluik
Die komst van Jezus Christus – ook wel aangeduid als de koning, de kracht uit de hoge en de heerser – wordt in het bovenste register van het gesloten veelluik aangekondigd door twee mannelijke profeten uit het Oude Testament en twee heidense profetessen, de zogeheten sybillen, uit geschriften van de Romeinse dichter–schrijver Vergilius. Bij de alle vier figuren is een banier te zien met een citaat in het Latijn, de wereldtaal van die tijd, dat als volgt in het Nederlands is vertaald.
De profeten Zacharia en Micha – de sibillen van Cuma en van Eritrea
De profeet Zacharia schrijft (9:9):
‘Juich van vreugde, dichter van Sion! Jubel, zie uw koning komt.’
De sybille van Cuma zegt:
‘U spreekt geen menselijke taal. Uw taal is ingegeven door de kracht uit de hoge.’
De sybille van Eritrea zegt:
‘De allerhoogste koning zal komen in een mensengedaante om te heersen in de komende eeuwen.
De profeet Micha schrijft (4:7):
‘Uit u zal ontspruiten die over Israël zal heersen. Juich van vreugde, dichter van Sion! Jubel, zie uw koning komt.’
Israël
Israël is niet alleen te zien als het Joodse volk, het gebied Palestina of de staat Israël. Israël ook een benaming voor alle mensen uit de hele wereld die het pad van geestelijke bewustwording en vernieuwing gaan.
Het nieuwe Jeruzalem
Het nieuwe Jeruzalem heeft dan weer geen betrekking op de stad Jeruzalem in de staat Israël, maar op het collectieve bewustzijn van mensen die gezamenlijk het pad van geestelijke bewustwording en vernieuwing gaan, in verbinding met de Christuskracht.
Het onderste register
Op het onderste register van het gesloten veelluik is het tamelijk donker. Wij zien vier nissen die geschilderd zijn op vier panelen. Op het eerste en het vierde paneel zijn we twee oudere mensen geschilderd in gebedshouding. Het zijn de edelman Joos Vijd en zijn vrouw Elisabeth Borluut. Zij bleven hun leven kinderloos en hadden dus geen directe erfgenamen. Joos Vijd bestelde en betaalde het altaarstuk ‘Het Lam Gods’ voor de Vijd-kapel in de Sint Baafskathedraal die gewijd is aan Johannes de Doper en Johannes de Evangelist. De beide Johannes-figuren zijn afgebeeld als standbeelden op respectievelijk het tweede en het derde paneel.
Joos Vijd en Elisabeth Borluut maken hier de indruk integere mensen te zijn die oprecht streven naar innerlijke verlichting, maar die dat vooralsnog niet hebben ervaren. Ze doen denken aan Zacharias en Elisabeth, de bejaarde ouders van Johannes de Doper, uit het eerste hoofdstuk van het evangelie van Lukas. Zacharias en Elisabeth kunnen we daarom ook zien als aspecten van onszelf.
In het boek Spirituele Kerst lezen we daarover in de beschouwing voor 24 december:
De Zacharias/Elisabeth-mens
‘Ieder mens die tot zijn of haar levensgrens is gekomen, tot zijn eigen jaar 0, is een Zacharias/Elisabeth-mens. Hoofd en hart weten niet meer waar zij zich op zouden kunnen richten. Zij worden stil. Alle levenservaringen in de uiterlijke wereld zijn vruchteloos, ‘kinderloos’, gebleken. De ‘hoge ouderdom’ en de ‘kinderloosheid’ zijn in werkelijkheid tekenen van bijzondere rijpheid en van vruchtbare bodem voor iets nieuws: Johannes…’
In het begin van het evangelie van Lukas bezoekt de engel Gabriël de hogepriester Zacharias terwijl die werkzaamheden verricht in de tempel. Gabriël vertelt hem dat zijn vrouw een zoon zal baren en dat hij de naam Johannes moet krijgen.
Gabriël bezoekt Maria
Maanden later brengt de engel Gabriël een bezoek aan Maria, de verloofde van Jozef de bouwer, en verkondigt dat ook zij geboorte zal geven aan een zoon en dat hij Jezus zal heten. Deze aankondiging of annunciatie is verbeeld op het middelste register van het gesloten veelluik.
In het innerlijke christendom worden Jozef en Maria wel gezien als een hoger octaaf van Zacharias en Elisabeth. De Jozef/Maria-mens heeft zijn innerlijke werk gedaan door zijn schaduwen onder ogen te zien en een rein leven te leiden in dienstbaarheid.
Jan van Eyck laat de annunciatie niet in plaatsvinden in een eenvoudig huisje in Nazaret, zoals in de het Lukas-evangelie, maar in een hogere etage van een herenhuis in het centrum van een stad in zijn tijd. Dat is af te leiden uit het uitzicht door de vensters.
Vensters en nis
Zou hij daarmee duidelijk willen maken dat de aankondiging een universeel gegeven is die in principe overal in het nu kan worden ervaren? Dat de mens die zich voorbereid en innerlijk verheft vanuit de hemelse inspiratie de zekerheid ontvangt dat in hem een goddelijk wezen kan groeien? Wijzen de waterketel en de schaal in de nis en de handdoek die erbij hangt erop dat Maria reeds gereinigd is? Laten we nu eens inzoomen op Maria.
Maria
- De duif boven haar hoofd maakt duidelijk dat zij zwanger is van de innerlijke Christus als gevolg van de overschaduwing door de Heilige Geest.
- Haar omhoog gerichte blik drukt uit dat zij haar heil en haar hulp verwacht uit een hoger levensveld.
- Haar broche en haarband met parels symboliseren overwonnen droefheid.
- De gekruiste handen op de borst wijzen op een geopend hart als gevolg van het opvlammen van de geestvonk.
- De beide handen en de onderarmen vormen samen de letter die wij kennen als X, maar die in het Griekse alfabet Chi wordt genoemd. Het is de beginletter van het Griekse woord voor Christus.
- Maria draagt hier een wit gewaad omdat haar lichtkleed gereinigd en vernieuwd is. Zij heeft, om in de taal van het Openbaringenboek te spreken, haar gewaad wit gewassen in het bloed van het Lam, in de Christusgeest (Openbaring 7:14).
- De randen van goud bij de hals en de mouwen symboliseren dat zij de basis heeft gelegd voor de nieuwe, onvergankelijke mens, die een drager is van het zogeheten gouden bruiloftskleed.
- De boeken in de nabijheid van Maria zijn een indicatie dat Maria een ontwikkelde vrouw is, die zich uitgebreid heeft verdiept in de spirituele traditie waarin zij is opgegroeid.
De naam Maria
De naam Maria is heel symbolisch en heeft meerdere betekenissen: schoon, bitter, door God bemind en zee.
Betekenissen van Bijbelse namen
Ook de andere Bijbelse namen hebben betekenissen die het een en ander kunnen verhelderen:
- Christus: de gezalfde
- Elisabeth: gewijd aan God
- Gabriël: kracht van God en man van God
- Israël: strijder van God
- Jeruzalem: vrede en godvrezendheid
- Jezus: God redt
- Johannes: God is genadig
- Micha: wie is als God
- Zacharia(s): gevierd door God
We besluiten met de tekst over de aankondiging uit Lukas 1.
25 Lukas over de annunciatie
In de zesde maand werd de engel Gabriël door God gezonden naar een stad in Galilea, waarvan de naam Nazareth was, naar een maagd die ondertrouwd was met een man, van wie de naam Jozef was, uit het huis van David; en de naam van de maagd was Maria. En toen de engel bij haar binnengekomen was, zei hij: Wees gegroet, begenadigde. De Heer is met u. U bent gezegend onder de vrouwen.
Toen zij hem zag, raakte zij in verwarring door zijn woorden, en zij vroeg zich af wat de betekenis van deze groet kon zijn. En de engel zei tegen haar: Wees niet bevreesd, Maria, want u hebt genade gevonden bij God. En zie, u zult zwanger worden en een zoon baren en u zult Hem de Naam Jezus geven.
Hij zal groot zijn en de zoon van de Allerhoogste genoemd worden, en God, de Heer, zal hem de troon van zijn vader David geven, en Hij zal over het huis van Jakob koning zijn tot in eeuwigheid en aan zijn koninkrijk zal geen einde komen.
