DOWNLOAD AFBEELDINGEN VAN HET LAM GODS (PDF, 15 A4)
Het Lam Gods van de Gebroeders van Eyck (1432) dat zich bevindt in Gent wordt wereldwijd erkend als een uitzonderlijk kunstwerk en als één van de meest invloedrijke schilderijen ooit gemaakt. Op ‘s werelds eerste grote olieverfschilderij is de religieuze en spirituele symboliek alom aanwezig. Het werk leest haast als een ABC van het christendom – van de annunciatie tot het symbolische offer van Christus, met het ‘Mystieke Lam’ op een altaar in een hemels landschap, bloedend in de Heilige Graal. Op het grote middenpaneel van dit veelluik zijn de gebeurtenissen Openbaring 21 en 22 op een fascinerende en onnavolgbare wijze geschilderd.
De gebroeders Hubert en Jan van Eyck realiseerden hun monumentale veelluik in samenwerking met een groot atelier en inhoudelijke adviseurs. Dit boek wil hetzelfde doen: het bundelt voor het eerst heel diverse inzichten over het Lam Gods en brengt experts samen uit de meest uiteenlopende disciplines. Alleen door de perspectieven te combineren van kunstwetenschappers, historici, filosofen, godsdienstwetenschappers, wiskundigen en specialisten in optica, kan men immers de rijkdom en de diepgang van dit meesterwerk ten volle begrijpen. Rijkelijk geïllustreerd met tal van details die dankzij state-of-the-art technieken tijdens de lopende restauratiecampagne aan het licht zijn gekomen en soms niet zichtbaar zijn met het blote oog.
In de beschouwing Het eeuwige nu ervaren uit het boek Mysteriën en uitdagingen van geboorte, leven en dood over de genoemde gedeelten uit de Bijbel wordt ook ingegaan op dit majestueuze kunstwerk. Wie zich daar verder in wil verdiepen kan dat doen aan de hand van bijvoorbeeld het in 2019 verschenen lijvige standaardwerk ‘Het Lam Gods’ door Maximiliaan Martens en Danny Preat (zie video’s).
DOWNLOAD AFBEELDINGEN VAN HET LAM GODS (PDF, 15 A4)
Het Lam Gods van de Gebroeders van Eyck (1432) wordt wereldwijd erkend als een uitzonderlijk kunstwerk en als één van de meest invloedrijke schilderijen ooit gemaakt. Op ’s werelds eerste grote olieverfschilderij is de religieuze en spirituele symboliek alom aanwezig. Het werk leest haast als een ABC van het christendom – van de annunciatie tot het offer van Christus, met het ‘Mystieke Lam’ op een altaar in een hemels landschap, bloedend in de heilige graal.
De gebroeders Hubert en Jan van Eyck realiseerden hun monumentale veelluik
in samenwerking met een groot atelier en inhoudelijke adviseurs. Dit boek wil
hetzelfde doen: het bundelt voor het eerst heel diverse inzichten over het Lam Gods
en brengt experts samen uit de meest uiteenlopende disciplines. Alleen door de
perspectieven te combineren van kunstwetenschappers, historici, filosofen,
godsdienstwetenschappers, wiskundigen en specialisten in optica, kan men immers
de rijkdom en de diepgang van dit meesterwerk benaderen.
Rijkelijk geïllustreerd met tal van details die dankzij state-of-the-art technieken tijdens de lopende restauratiecampagne aan het licht zijn gekomen en soms niet zichtbaar zijn met het blote oog.
GEDEELTEN UIT HET BOEK ‘HET LAM GODS’
Een uitzonderlijk altaarstuk (p. 50)
Het Lam Godsretabel in de Gentse Sint-Bataafskathedraal dwingt reeds eeuwen bewondering af, niet alleen door zijn complexe iconografie en de technische virtuositeit waarmee het werd geschilderd, maar ook door zijn omvang.’ Geopend is de polyptiek 5,2 meter breed en 3,75 meter hoog, wat werkelijk uitzonderlijke afmetingen zijn in vergelijking met andere bewaard gebleven paneelschilderijen uit de late middeleeuwen.
Het echtpaar Joost Vijd en Elizabeth Borluut, dat het altaarstuk liet maken door de gebroeders van Eyck, zag het dus uitzonderlijk groots. Zoals bij laat-middeleeuwse altaarstukken gebruikelijk was, zijn beide opdrachtgevers er zelf ook op afgebeeld. Het echtpaar is levensgroot geportretteerd op de buitenzijde van de twee zijpanelen. Hun portretten zijn in een stenen nis gevat. Ze knielen allebei neer, biddend met gevouwen handen.
Joost Vijd is afgebeeld naast Johannes de Doper, de patroonheilige van de Sint-Janskerk, zoals de Sint-Bataafskathedraal tot 1540 heette. Elizabeth Borluut is afgebeeld naast Johannes de Evangelist, die in zijn Apocalyps de aanbidding van het Lam Gods verhaalt, dat te zien is op de binnenzijde van het altaarstuk.
De makers (p.138)
In de eerste editie van zijn Vite uit 1550 noemde de Florentijnse kunstschilder en historiograaf Giorgio Vasari Jan van Eyck de ‘uitvinder’ van de olieverf. Vasari vertelt in zijn biografie van Antonio da Messina dat de Vlaamse kunstschilder een nieuw vernis voor zijjn temperaschilderij zocht en bij toeval een vernis op basis van plantaardige olie ontdekte. Het mengsel droogde vlug toen Jan van Eyck het gebruikte om pigmenten te binden, produceerde het verrassend transparante kleuren. Volgens Vasari beschermde de kunstenaar zijn uitvinding angstvallig en gaf hij het geheim alleen aan enkele leerlingen door, onder wie de Siciliaanse kunstschilder Antonello da Messina, die naar verluid deze techniek later in Italië introduceerde.
Tot eind achttiende eeuw, toen verlichte oudheidkundigen aantoonden dat Vasari’s verhaal onjuist was, werd deze legende geloofd en opgenomen in alle kunsthistorische verhalen van de vroege historiografen. Het inspireerde Vasari’s Vlaamse medewerker Jan van der Straet – Giovanni Johannes Stradanus – om in zijn reeks over belangrijke uitvindingen, bekend als Nova Reperta, het atelier van de kunstschilder af te beelden in een prent over olieverf .
Niettegenstaande het feit dat de olieverftechniek al in de twaalfde eeuw werd toegepast en dus niet door Jan van Eyck is uitgevonden, staat het buiten kijf dat deze Vlaamse kunstschilder, die in 1441 in Brugge overleed, een belangrijke plaats in de kunstgeschiedenis inneemt. Zijn bewaard gebleven schilderijen gaan verder dan de symbolisch geladen en metafysische cultuur van de middeleeuwen; ze tonen een systeem van grafische voorstellingen op basis van een empirische visie, die nauw aansluit bij onze moderne, namelijk postmiddeleeuwse opvattingen over realisme.
Virtuele restauratie en wiskundige analyse (p. 182 en 183)
Dit essay beschrijft de virtuele restauratie van het Lam Gods en de karakterisering van de schilderstijl in gedetailleerde versies van het veelluik. Dankzij virtuele restauratie wordt het mogelijk om tekenen van veroudering zoals barstjes (craquelee) en verfverlies (lacunes) digitaal te verwijderen. Men kan tegenwoordig de fijnste details van het Lam Gods bewonderen in digitale afbeeldingen met een extreem hoge resolutie. Vooral bij het uitvergroten van die beelden vallen de onvermijdelijke ouderdomsverschijnselen op, soms in storende mate.
Virtuele restauratie verbetert niet alleen de algemene visuele ervaring, wat esthetisch en psychologisch belangrijk is, maar vergemakkelijkt ook het ontcijferen van de inhoud van het schilderij (bijvoorbeeld tekstfragmenten). Zo werden met virtuele restauratietechnieken bijvoorbeeld delen van de tekst in het Mariapaneel van de Annunciatie beter leesbaar gemaakt. Even uitdagend is het ontwikkelen van nieuwe technieken voor de herkenning van verschillende schilderstijlen. Het tweede deel van dit essay gaat over de metrieken die worden gebruikt voor het objectief karakteriseren van geschilderde parels – zo prominent aanwezig in van Eycks oevre. Ook het potentieel van deze metrieken om een onderscheid te maken tussen schilderstijlen wordt hier besproken, samen met enkel andere daarmee verbonden toepassingen, zoals het veranderen van de schilderstijl van een geschilderd object.
Het digitaliseren van kunstwerken is een standaardpraktijk geworden. Musea digitaliseren hun collecties vooral in het kader van archivering, maar ook om over beelden te beschikken die makkelijk verspreid kunnen worden. Zo wordt visuele informatie over het culturele erfgoed voor de toekomst bewaard en ook meteen toegankelijk gemaakt voor het grote publiek. Bovendien biedt digitalisering de mogelijkheid om kunstwerken virtueel te restaureren en aan wiskundige analyses te onderwerpen. Zo kan men in een digitaal schilderij bijvoorbeeld ouderdomsverschijnselen (zoals craquelé) verwijderen, het effect van verschillende vernissen visualiseren, patronen ontdekken die anders onopgemerkt zouden blijven of helpen bij het ontmaskeren van vervalsingen.
Digitale beelden zijn samengesteld uit pixels. Het woord pixel is afgeleid van picture element, dat aanvankelijk afgekort werd tot ‘pictel’ en uiteindelijk is geëvolueerd tot pixel. De bovenstaande afbeelding illustreert het inzoomen op een digitale scan van Adam uit de Gentse polyptiek. Zodra de digitale scan voldoende is vergroot, worden de individuele pixesls zichtbaar. In een kleurenbeeld wordt elke pixel gekarakteriseerd door de waarden van zijn individuele kleurenkanalen: rood (R), groen (G) en blauw (B). Doorgaans worden beelden opgeslagen met 8 bits precisie per kleurenkanaal, wat betekent dat er 2 tot de 8ste macht waarden mogelijk zijn per kanaal; dat wil zeggen dat de intensiteit in elk kanaal een waarde is van 0 tot 255. In sommige toepassingen wordt een grotere bitdiepte gebruikt, bijvoorbeeld 16 bits per kanaal, wat resulteert in een weergave met meer kleurdiepte. Het proces van het digitaliseren van schilderijen met de bijbehorende uitdagingen, en ook de technologieën die voor een accurate reproductie van kleuren worden gebruikt, staan beschreven in (Berns, 2001) en (Larue et al., 2007)
Door de snelle ontwikkeling van beeldsensoren en allerlei andere beeldvormende modaliteiten groiet hand over hand de interesse voor wetenschappelijke analyse van schilderijen. Het is nu mogelijk om in te zoomen op zeer kleine details of penseelstreken waardoor men structuren kan ontdekken die niet waarneembaar zijn met het blote oog. Meer nog, de beeldvorming in verschillende delen van het elektromagnetische spectrum (van infrarood tot en met röntgenstraling) en de simultane beeldvorming in meerdere smalle spectrale banden (ook wel hyperspectrale beeldvorming genoemd) kunnen andere verbazende aspecten onthullen zoals ondertekeningen en verflagen die anders onopgemerkt zouden blijven.
Het digitaliseren van schilderijen creëert ook een prachtige interactie tussen kunst en visuele wetenschap. Visuele wetenschappers kunnen uit kunstwerken leren welke kenmerken belangrijk zijn voor onze visuele perceptie van een scène. De digitale analyse van schilderijen is een snel groeiend en populair onderzoeksdomein en krijgt vele aandacht van de signaalverwerkingsgemeenschap. Bestaande beeldverwerkingstechnieken hebben hun potentieel al bewezen, onder meer voor het karakteriseren van de schilderstijl, het herkennen van vervalsingen, de detectie van barstjes (ook craquelee of craquelure genoemd), en de virtuele restauratie van schilderijen.
In dit essay tonen en bespreken we de beeldverwerking en machine learning-technieken die werden ontwikkeld voor de stijlanalyse van het Lam Gods. We presenteren een aantal resultaten van ons onderzoek, dat als doel had de fysieke conservatie en het kunsthistorische onderzoek van het Lam Gods te ondersteunen. We introduceren de detectie van craquelé en illustreren enkele van onze technieken, toegepast op met verschillende beeldvormingsprocedés gedigitaliseerde beelden.
Daarna behandelen we een daarmee verwante kwestie, namelijk de automatische detectie van lacunes (verfverlies in een of meerdere lagen), die vaak aan het licht komen tijdens het schoonmaken van een schilderij. Vervolgens tonen we hoe een digitale of virtuele restauratie als simulatie kan dienen voor een materiële restauratie en hoe het virtuele verwijderen van craquelure kan worden gebruikt bij het ontcijferen en interpreteren van inscripties, zoals de tekst in het intrigerende boek op het Mariapaneel van de Annunciatie. Tot slot zullen we laten zien hoe de statistische analyse van relatief eenvoudige en veel voorkomende objecten (zoals parels in dit meesterwerk) kan bijdragen tot het karakteriseren van de schilderstijl. Onze statistische analyse van het Lam Gods verschafte inzicht in de consistentie van de schilderstijl, wat nuttig is bij de kunsthistorische interpretatie en reële restauratie van het meesterwerk. We voerden deze analyse uit op recente hogeresolutiebeelden van het Lam Gods en op beelden die tijdens de restauratiecampagne werden gemaakt.
DOWNLOAD AFBEELDINGEN VAN HET LAM GODS (PDF, 15 A4)
INHOUD
Inleiding – Van restauratie tot re-evaluatie: een interdisciplinaire benadering van het Lam Gods
Deel I (kunst)geschiedenis
- De stad – Gent en de Bourgondische staat in de vijftiende eeuw
- De opdrachtgevers – een adllijk altaarstuk: de socio-historische context van het Lam Gods
- De makers – De rol van Hubert van Eyk in het Lam Gods
- De makers – Jan van Eyck en zijn atelier organisatie, medewerkers, nalatenschap
Deel II – Analyse en interpretatie
- Wetenschap – Virtuele restauratie en wiskundige analyse van parels in het Lam Gods
- Waarneming – De visione Dei: optica, theologie en filosofie in het Lam Gods
- Deugden – De virtutibus Dei: de antieke en middeleeuwse filosofie van de deugden in het Lam Gods
Deel III Nachleben
- Misdaad en mythe – Het Lam Gods: het meest gestolen kunstwerk ooit
- Film – The Silence of the Mystic Lambs: film, van Eyck, Panofsky en Cauvin
- Foto – Het naoorlogse leven van het Lam Gods
Eindnoten
Bibliografie
Over de auteurs
Dankwoord
Colofon