BESTEL WERELDDENKERS

Het in oktober 2023 verschenen boek ‘Werelddenkers, een nieuwe geschiedenis van de filosofie tot aan Descartes‘ vertelt een doorlopend verhaal van de Europese filosofie, voor een breed en geïnteresseerd publiek. Werelddenkers zijn filosofen die de wereld zo goed mogelijk willen begrijpen, maar zich ook waardig willen verhouden tot die wereld. Hun filosofie is nauw verbonden met hun gemeenschappen, leerlingen, andere filosofen, en niet in de laatste plaats, met zichzelf. De doorwerking van hun ideeën is nog altijd aanwezig in hedendaagse opvattingen over ethiek, politiek en religie. De geleidelijke ontwikkeling daarvan is in de filosofie vaak niet inzichtelijk, net zomin als de onderlinge verwevenheid van deze belangrijke maatschappelijke thema’s.

Gerard Drosterij en Bob van Geffen nemen de lezer mee van het begin van de filosofie tot de tijd waarin de republiek Nederland tot stand komt. Veel belangrijke filosofen passeren hierbij de revue. Ze demonstreren hoe noodzakelijk de filosofie is voor iedereen die serieus wil nadenken over de menselijke beschaving en de huidige maatschappelijke uitdagingen.

Gerard Drosterij (rechts op de foto) is politiek filosoof. Hij werkt als docent aan Fontys Hogescholen en is medeoprichter van De Eendagsschool, een filosofische leergemeenschap van en voor jongeren uit het beroepsonderwijs. Hij publiceerde diverse boeken en vele artikelen en was columnist. Bob van Geffen (links op de foto)  is theoloog en filosoof. Hij was actief in het jongeren- en vormingswerk, bestuurder van diverse kerkelijke instellingen en docent in onder andere het beroepsonderwijs.

INLEIDING TOT DEEL I: WAT IS FILOSOFIE

Het is onze ervaring dat veel mensen merken dat ze nog niet klaar zijn met leren, ofwel omdat hun interesses nog dieper gaan, of omdat ze vinden nog te weinig geleerd te hebben. Zij zitten met allerlei vragen, zoals: Misschien wil ik wel verder leren, maar wat dan? Wat motiveert mij nu werkelijk? Hoe kan ik mijn gedachten handen en voeten geven, zonder mijzelf te verliezen, maar tegelijkertijd een bouwsteen in de samenleving zijn? Precies dit soort vragen vormden de aanleiding om dit boek te schrijven. Voor ons is filosofie die zucht naar verder denken en naar het zoeken van doordachte opvattingen over de wereld.

Wij behandelen de geschiedenis van de filosofie als een volledig doorlopend verhaal: alles wat aan gedachten wordt ontwikkeld, steunt altijd op wat er allemaal aan is voorafgegaan, en elke gedachte leidt weer tot nieuwe ontwikkelingen. En in het verdere verloop van de geschiedenis zijn nog altijd de eerste en oudste gedachten ergens terug te vinden.

Een geschiedenis van de filosofie is echter ook filosofie, want net als bij elk fenomeen waarover je een verhaal vertelt, gaat er – al of niet duidelijk – een idee schuil achter dat verhaal. In dit geval is dat een idee van wat filosof ie is.

We zullen daarom dit eerste deel beginnen met uit te leggen wat volgens ons dat idee van de filosofie is. In de rest van het boek zullen veel filosofen aan het woord komen over wat zij ervan denken en hoe ze die gedachten vorm gegeven hebben.

Hoewel wij zo goed mogelijk de opvattingen van de denkers willen weergeven, zullen wij dat ook proberen te doen op zo’n manier dat de lezer de grote waarde én de schoonheid van filosofie kan zien. We zullen daarbij een leeshulp aanreiken in de vorm van een schema. Daar beginnen we mee. De lezer zal dan direct ervaren wat filosoferen is: via eenvoudige vragen al snel bij gecompliceerde antwoorden komen.

Daarna beginnen we met de beschrijving van de filosofie als een geschiedenis van de menselijke beschaving, in die zin dat zich in iedere gedachte ook een politieke en religieuze context ontvouwt, die beide ook een ontwikkeling kennen. Daarmee bedoelen we dat een nauwgezet begrijpen van mens en werkelijkheid (filosofie) altijd vragen oproept. Deze vragen hebben beschavingen gevormd en daarmee ook weer de geschiedenis van de filosofiebeoefening.

1 WAT IS FILOSOFIE?

De bewustwording van wijsbegeerte door leren, kennen en kunnen

Wat filosofie is, zal wel altijd een vraag blijven, en dat is maar goed ook. In dit boek gaan we uitleggen waarom dat zo is.

In elke inleiding in de filosofie valt te lezen dat het begrip ‘filosofie’ afkomstig is van het Griekse woord filosofia, een samenstelling van filia, wat liefde of vriendschap betekent, en van sofia, wijsheid. In het Nederlands is het mooi vertaald met ‘wijsbegeerte’.

Dit betekent eigenlijk nog niks, want wat is die wijsheid dan? Belangrijker is echter dat dit woord duidt op iets dat almaar doorgaat, het is een voortdurende begeerte. De betekenis van de begeerte naar wijsheid doet denken aan een natuurlijke toestand, als iets wat mensen met hun geboorte meekrijgen. Wijsbegeerte verwijst naar een ingebouwd menselijk verlangen om te begrijpen, te willen weten, een permanente staat van nieuwsgierigheid naar wat de dingen te betekenen hebben, naar wat er om je heen gebeurt of hoe je je voelt.

Deze betekenis van filosofie moge oppervlakkig lijken, een beetje naïef zelfs, want het is nog niet duidelijk wat wijsheid is, maar toch is het zoeken naar wijsheid vele eeuwen lang als dé kern van de menselijke conditie bestempeld – en is het ook al die tijd voor problemen blijven zorgen. Mensen verlangen als vanzelf naar groei en wijsheid, en ondertussen neemt dat allerlei verschillende vormen aan in culturen, intellectuele vermogens, karaktertrekken enzovoort.

De uitspraak ‘de mens is van nature filosofisch’ is vaak te horen, maar is op zich nog geen definitie van wat filosofie als activiteit is. Het is eerder een beschrijving van de mens, een karakterisering, maar dan wel een die meteen de reikwijdte van het begrip ‘filosofie’ laat zien: filosofie als natuurlijke activiteit is eigenlijk overal, en iedereen heeft er toegang toe. Je hoeft er als mens niet veel voor te doen om de aantrekkingskracht van een toestand van wijsbegeerte te ervaren – die zit in je. De vraag is alleen in hoeverre mensen in staat zijn om iets met die begeerte of dat verlangen te doen, maar dat is een volgende stap.

Filosofie als een voor ieder toegankelijke activiteit houdt dus ook in: het goed leren om te gaan met dat verlangen naar wijsheid, proberen te begrijpen wat dat verlangen inhoudt, waar het vandaan komt. Filosofie is ook een gevoelsactiviteit. Een filosoof wil de eigen beleving van wijsbegeerte begrijpen en daar grip op krijgen: wat betekent het woord ‘wijsheid’ dat ik gebruik en wat is het doel waarnaar het verwijst? Waar zit mijn verlangen, valt dat te lokaliseren? Hoe moet ik daarmee omgaan in de wereld? En wanneer heb ik dat doel bereikt? Dat zijn allemaal grote vragen die voortkomen uit een bewustwording van dat verlangen. Dat zorgt ervoor dat die vragen ook weer overdacht zullen worden. Filosofie stopt nooit: van filosofie komt filosofie.

Een volgende omschrijving van filosofie is dus: de bewustwording van de wijsbegeerte. Daarin ontstaat een specifieke aandacht voor het leer- en kenproces zelf als belichaming van die bewustwording. Filosofie is dan ook een ‘kritische’ activiteit, ook een woord dat afkomstig is uit het Grieks: krinoo, wat ‘onderscheiden, onderscheid maken’ betekent. Het verlangen naar wijsheid uit zich in een zoektocht en die zoektocht begint bij het op de juiste manier maken van onderscheid en de resultaten daarvan in betekenissen vertalen. De filosoof is als een detective die voortdurend raadsels voor de voeten geworpen krijgt, maar ook zelf weer nieuwe ontdekt. In de wijsbegeerte onderzoekt de wijsgeer de wereld en daarbij worden ook de eigen aanspraken van de filosofie en de veronderstellingen daarover onderdeel van kritiek. Dit is het kenproces van de filosofie.

Doelen en methoden van de filosofie

Een van de belangrijkste vragen in de filosofie is dan ook wat kennis eigenlijk is. Het kennen of leren van iets, wat is dat, hoe doe je dat en waar meet je aan af dat het kennis is? Bezien we het kenproces van een afstand, dan zijn er vele manieren van kennen: onderzoeken, doen, denken, weten, twijfelen, lezen enzovoort. De lerende mens verdiept zich op tal van manieren. Om beter te begrijpen of om te leren, sport hij, leest hij, gaat hij in gesprek, oordeelt hij, twijfelt en bidt hij.

Het onderdeel in de filosofie dat zich richt op het tot stand komen van kennis en de geldigheid ervan wordt ‘kenleer’ of ‘epistemologie’ genoemd (epistemè is ‘kennis’ in het Grieks). Een centrale vraag hierbij is welk doel die kennis en het vergaren ervan heeft. Waar richt je je op als je zoekt naar de betekenis van de dingen, als je ook gericht bent op het doordenken van dat zoekproces?

Doorgaans wordt een onderscheid gemaakt tussen theoretische en praktische doelen en wij zullen dat ook doen. Theoretische doelen in de filosofie gaan over het denken over het kennen van de dingen; praktische filosofie gaat over het denken over het doen van dingen. Filosofie gaat over hoe je het beste kunt denken over de dingen en over hoe die het beste gedaan kunnen worden. Bijvoorbeeld: wat is goed sporten? De theoretische filosofie concentreert zich op het denken over de werkelijkheid van het sporten zelf en zoekt hoe daarover zo goed mogelijk nagedacht kan worden. Neem bijvoorbeeld de betekenis van sporten als zodanig: wat is dat sporten, en hoe kan de essentie daarvan gevonden worden? De praktische filosofie is het bewuste verlangen om dingen goed te doen en daar kritisch over te zijn en zoekt daarom bijvoorbeeld hoe je het beste kunt sporten.

Het onderscheid tussen theorie en praktijk is in de filosofie een veel beschreven kwestie, eigenlijk in alle wetenschappen. Vaak wordt dat onderscheid ook wel als tegenpolen gepresenteerd. ‘Theoretisch’ is dan: algemeen, abstract, diep, maar ook vaag en onbruikbaar; ‘praktisch’ is dan concreet, to the point, maar ook subjectief en opportunistisch. Je kunt er dus verschillende kanten mee op.

Sommigen vinden dat filosofie gereserveerd zou moeten zijn voor het pure theoretische denken. Zij zien dat als de enige echte filosofie, want het gaat over de onderliggende structuren van de werkelijkheid. Zij menen dat filosoferen over het menselijke handelen niet mogelijk is, want de mens is subjectief, grillig en onvoorspelbaar en voortdurend aan verandering onderhevig. Daar, menen zij, zijn geen echte theorieën over mogelijk.

Anderzijds zijn er ook filosofen die juist fronsen bij het idee van zuiver theoretisch denken. Zij vinden dat wereldvreemd, ongrijpbaar, onbewijsbaar en ‘metafysisch’. Filosofie moet juist praktisch zijn, nuttig en relevant, zo stellen zij. Laat haar vooral ingezet worden voor concrete, maatschappelijke oplossingen. Ten onrechte wordt dit verschil ook wel eens vereenzelvigd met het verschil tussen de alfa- en de bètawetenschappen: alfa staat dan voor de taal en poëzie, het chaotisch toveren met woorden om het geheel te vangen, en bèta staat voor het exacte meten en weten van de kleinst kenbare details. De alfa weet bijna niets van alles, en de bèta weet alles van bijna niets.

Wij vinden dit soort tegenstellingen spijtige polariseringen die de werkelijkheid geweld aandoen. Alsof filosofen vage denkers zijn, geobsedeerd door de grote vragen van het leven, zonder dat ze hun eigen veters kunnen strikken. Of dat praktisch georiënteerde filosofen altijd met kortetermijnoplossingen bezig zijn, maar niet goed kunnen nadenken over het grote geheel.

Het interessante van deze tegenstellingen is dat er veronderstellingen over kennis achter zitten, en over het proces van kennen. De meest voorkomende is dat theoretische kennis algemene en logische kennis is, maar niet bruikbaar, en dat praktische kennis bijzonder en doorvoeld is, maar niet geschikt voor het overzicht. Dat hoor je bijvoorbeeld in de uitspraak: ‘Theoretisch kan dit misschien wel waar zijn, maar in de praktijk is het altijd anders’. Nadenken, zo meent men, is theorie, en toepassen is praktijk. Filosofie is dan de theorie. Deze veronderstelling is wat ons betreft veel te kort door de bocht.

In dit boek gaan we uit van een opvatting van filosof ie waarin theoretisch en praktisch juist bij elkaar horen en onderling doordacht moeten worden. Het belang hiervan is wellicht beter te begrijpen als we nog een onderscheid toevoegen aan de filosofie van het kennisproces.

Naast het verschil in het doel van kennisvermeerdering kun je namelijk ook het verschil in de methode ervan onderscheiden. We gebruiken daarvoor een veelvoorkomend onderscheid tussen de inductieve methode en de deductieve. Deze termen komen uit het Latijn en betekenen ‘heenleiden’ of ‘invoeren’ (induco) en ‘wegbrengen’ of ‘afleiden’ (deduco). Inductie is dan het kennen vanuit of door middel van ervaringen. Je neemt als uitgangspunt een aantal bijzondere, ervaarbare gevallen (de praktijk) en je probeert door middel van de ordening van die gevallen tot een algemeen inzicht over de werkelijkheid te komen (de theorie). Deductie vertrekt juist vanuit een algemeen gezichtspunt (theorie); je maakt een begrip, definitie, ordening of hypothese, en kijkt dan naar welke gevallen daaraan in de werkelijkheid beantwoorden.

Een voorbeeld van inductie is de jaarlijkse vogelteldag. Je kijkt hoeveel vogels van een bepaalde soort er in je tuin zitten en op basis daarvan worden conclusies getrokken over hoeveel exemplaren er van die soort (nog) in het land zijn. Een voorbeeld van deductie is het opsporen van misdadigers. Je hebt vastgesteld wat in de samenleving niet mag en gaat op zoek naar degenen die aan dat gedrag beantwoorden.

De kennis over iets kan echter ook op beide manieren benaderd worden. Bijvoorbeeld: je hebt gesport en de opgedane ervaring zet je aan het denken over hoe het die laatste maanden op de sportschool eigenlijk gaat. Je trekt inductief conclusies uit losse belevenissen en ervaringen. Je kunt echter ook deductief nadenken op basis van een gezichtspunt, een voornemen, een beeld of een regel, en kijken of dat de laatste tijd is uitgekomen. In het geval van die sporttraining kan het trainingsschema erbij gehaald worden en leg je jouw resultaten ernaast.

Duidelijk moge zijn, en dat zie je al aan de voorbeelden, dat je niet door alleen inductie of alleen deductie tot kennis kan komen. Beide hebben elkaar nodig: een trainingsschema wordt samengesteld op basis van ervaringen uit het verleden. Aan de hand van ervaringen terugkijken kan alleen als je van tevoren een filter hebt aangelegd, waarmee je voor de overzichtelijkheid de ontelbare indrukken die je opdeed kunt selecteren (je wil bijvoorbeeld een paar kilo kwijt).

In onze benadering van de geschiedenis van de filosofie gaan we uit van een filosofie-opvatting die is gebaseerd op deze twee benaderingen: theoretisch-praktisch en deductief-inductief. Er zijn nog heel andere benaderingen denkbaar, maar we beperken ons hier tot het verschil in doel en het verschil in methode, omdat die combinatie het ook mogelijk maakt om theoretische en praktische filosofie bij elkaar te houden. Juist de combinatie is interessant: die maakt de vraag naar filosofie complexer, maar in de goede en letterlijke zin; ze toont zich als ‘samengesteld’ en ‘ineengevlochten’ en krijgt daardoor meer diepte.

Nadenken over iets is namelijk niet per se ‘theoretisch’, en het doen van iets niet automatisch ‘praktisch’, want door middel van de inductieve weg kan praktische ervaring tot theorie worden en door middel van deductie kan een theoretische observatie heel praktisch worden. Theorie en praktijk (doelen) zijn aan elkaar gekoppeld door inductie en deductie (methoden). Denken kan ervaring worden, en omgekeerd. Tegelijkertijd helpt de aandacht voor de complexiteit van beide om ze ook goed – analytisch – van elkaar te onderscheiden. Hoe nodig dat is, zullen we nog zien.

Toegepast op het denken en doen, stellen we voor om filosofie als het bewust nadenken over hoe je tot kennis komt, uiteen te rafelen in vier varianten.

De methode van filosofie en de invloed van het modern- wetenschappelijke denken

We moeten wat dieper ingaan op dit punt, omdat er in onze tijd veel te doen is over wat we moeten verstaan onder kennen en onder wetenschap, wat een belangrijke vorm van kennen is. Die discussie over wat wetenschap is, is van invloed op onze kijkwijze in dit boek – en ook op het lezen ervan.

Als filosofisch denken in verschillende varianten te schetsen is, dan leidt dat meteen tot de vraag wat denken over kennen dan eigenlijk is en hoe je vanuit het denken tot de ervaarbare werkelijkheid kunt komen, en andersom. Wat betekent het dat je iets kent (theorie), of dat je iets kunt (praktijk), en hoe bepaal je dat? Hoe weet je iets zeker? Hoe kan ik vanuit bepaalde gevallen die ik heb waargenomen iets zeggen over hoe het in dat soort gevallen in het algemeen gaat?

In onze tijd zien we dat een manier van kennen dominant is die deze vragen nauwelijks toelaat. Kennis wordt namelijk pas als kennis beschouwd als die kennis of gedachte of ervaring bewezen kan worden. De maatstaf is bewijsbaarheid en daaronder verstaat men herhaalbare proefondervindelijkheid. Pas dan is het objectief, en pas als kennis objectief is, is die aannemelijk. Je hebt pas iets aan kennis als die objectief beschreven en gemeten kan worden, zodat andere mensen kunnen meekijken of die klopt – zo vindt men.

Als bijvoorbeeld iemand beweert dat Jezus over water kon lopen, dan moeten we, zo menen deze wetenschappers, eerst maar eens kijken of een mens over water kan lopen, en zo ja onder welke omstandigheden, bijvoorbeeld aan de hand van bewegingssnelheid, gewicht en waterdichtheid. Als niet proefondervindelijk en objectief kan worden vastgesteld dat een mens over water kan lopen, dan klopt de uitspraak ‘Jezus kon over water lopen’ niet. Dan is dat geen kennisuitspraak, hoogstens een individuele overtuiging, een subjectieve poëtische uitdrukking, of een religieuze stelling – in ieder geval in wetenschappelijk opzicht onzin en niet iets waar je echts iets aan hebt.

De afgelopen eeuwen is vanuit de proefondervindelijke wetenschap de vraag gesteld wat filosofie en filosofische kennis eigenlijk zijn. Produ-ceert filosofie wel kennis naar deze maatstaven? Deze wetenschappelijke opvatting verscherpt de hoe-vraag van het kennen, de methode. Neem de uitspraak ‘de mens is van nature een wijsgerig wezen’ die wij zojuist gedaan hebben. Kan dat wel? Is die uitspraak een vorm van kennis of is het iets anders – bijvoorbeeld een wens of een willekeurige gedachte? Op het eerste gezicht kan deze uitspraak moeilijk bewezen worden; daarvoor moet je bijvoorbeeld gaan onderzoeken hoe je de term ‘van nature’ kan meten en bewijzen. Daarvoor moet je hem eerst heel precies definiëren en checken voordat je hem kunt gebruiken. Maar is dat de bedoeling van filosofie?

Laten we de kwestie eens omdraaien: is die vereiste van bewijsbaarheid filosofisch gesproken wel houdbaar om goede kennis te krijgen? Waarom zou filosofie bewijsbaar en meetbaar moeten zijn, als haar doel wijsheid is, en het beter begrijpen en doorgronden van zaken? Waarom zouden vriendelijkheid, verliefdheid, inspiratie, inzicht, wijsheid, bewijsbaar en meetbaar moeten zijn om kennis genoemd te worden? Als dat alles niet proefondervindelijk gemeten en herhaald kan worden, is het dan onzin?

De wijze van vragen verraadt al wat ons standpunt is: we willen de opvatting dat kennis bewijsbaar en meetbaar moet zijn niet afdoen als onzin, maar wel de opvatting bekritiseren dat deze proefondervindelijke bewijsbaarheid de enige bestaansvorm van kennis is, en zeker in de filosofie. Het gaat in de filosofie vooral om een ander soort kennen. Het criterium van bewijsbaarheid beperkt de vraag naar kennis op een ernstige manier. Het leidt ertoe dat heel veel redeneringen, inzichten en waarnemingen niet als kennis gedefinieerd kunnen worden, want ze zijn onzeker, niet-bewijsbaar of subjectief. Als dat de enige kennis zou zijn, dan zou de reis op zoek naar wijsheid nu al eindigen, nog voor die begonnen is. De werkelijkheid is echter breder dan alleen dat wat objectief meetbaar is.

In het volgende deel zullen we zien dat Plato’s leermeester Socrates hiervan al een belangrijk punt maakt, vier eeuwen vóór de jaartelling. Het is zijn overtuiging dat de belangrijkste kennis juist niet te bewijzen valt en dat er andere criteria aan te pas moeten komen om die kennis te karakteriseren. Socrates zegt dat veel kennis, zoals het vinden van een heel eigen antwoord op een persoonlijk dilemma, of het stuiten op een inzicht (groots of gedetailleerd), meestal nauwelijks te bewijzen is, maar dat dat niet betekent dat die kennis willekeurig of waardeloos is en niet gebruikt of met anderen gedeeld kan worden.

Er zijn dan dus ook andere criteria voor kennis nodig dan alleen die van objectiviteit. De bewijsbaarheid van kennis is voor Socrates niet per se onzinnig, maar op de meeste inzichten helemaal niet van toepassing. De meeste kennis is geen kwestie van weten, stelt hij, maar van wijswording. Het is een proces waarin je probeert om iets beter te begrijpen of beter te kunnen. Dat gaat gepaard met het besef dat we eigenlijk maar weinig weten of kunnen weten. Het is deze opvatting over kennis – over filosofie – die in het vroege Griekse denken gestalte krijgt, ontwikkeld wordt en tot ver daarna in de middeleeuwen een zeer grote invloed heeft.

Logica, ethiek, techniek, contemplatie: vier manieren van filosofisch kennen

In plaats van de objectieve bewijsbaarheid van iets na te streven, is het in de filosofie nuttiger en interessanter om te vragen hoe het inzicht tot stand is gekomen. De hoe-vraag is vaak belangrijker dan de wat-vraag. Het gaat er dan om kennis te wegen of te beoordelen in termen van overdraagbaarheid van de uitkomst: wat was het proces dat tot kennis leidde en kan dat proces ook iemand anders tot dat inzicht brengen? Het ‘wetenschappelijke’ criterium van herhaalbaarheid houden we dus vast, maar we vullen dat begrip anders in. Wat wordt hiermee bedoeld?