BESTEL HET ONZEGBARE IN HET WERK VAN SHAKESPEARE
Shakespeare’s teksten en spelen zijn zo vol drama en wijsheid, dat zij uit één impuls lijken te komen, uit één bron van mysteriën. Mysterievol is ook de man die achter de naam Shakespeare schuilging. Was hij een eenvoudig acteur uit Stratford-upon-Avon of een vertrouweling aan het hof van koningin Elizabeth I? Drie fascinerende voordrachten ontvouwden de diepgang en het onbenoembare mysterie in het werk van deze grootste van alle Engelse schrijver-dichters. Hieronder volgen het woord vooraf en de inhoudsopgave van Symposionreeks 21.
WOORD VOORAF – HET ONZEGBARE IN HET WERK VAN SHAKESPEARE
Het idee achter het symposion, dat op 13 maart 2010 op het landgoed Nienoord in Leek (Groningen) en op 31 oktober van hetzelfde jaar in Haarlem is gehouden, is – ook al is schijnbaar alles gezegd over de werken van en de persoon achter Shakespeare – dat er verborgen aspecten zijn in die werken, die onzegbaar zijn en die toch belicht kunnen worden.
In de transparante ambiance van het koetshuis van het landgoed is het gelukt iets van die verborgenheid voelbaar en beleefbaar te maken, dankzij de uitstekende presentaties van Jaap Ruseler, de bijzondere voordrachten van Peter Liefhebber, de indringende toespraak van de Zwitserse Shakespeare-kenner Christoph Steen – overigens in zeer goed Nederlands! – en zeker ook de prachtig vertaalde sonnetten voorgedragen door de dichter Toon van Loon. Door zorgvuldig muziek uit de tijd van Shakespeare ten gehore te brengen – op luit, met harp en fluit en zang – werd de sfeer ge-eigend om iets van het onzegbare voelbaar te maken in een gezamenlijke beleving.
Jaap Ruseler maakte op een fascinerende manier duidelijk hoe onontkoombaar de conclusie is dat Francis Bacon de verborgen genius achter William Shakespeare is en hoezeer deze universele kunstenaar al in zijn eentje de Engelse Renaissance in de 16e eeuw vertegenwoordigt.
Met een door Bacon zelf geschreven réveil voor Europa – zelfs voor de hele wereld – in zijn Instauratio Magna waarvan de doelstelling luidt: ‘De universele en algehele hervorming van de hele wereld door vernieuwing van alle kunsten en wetenschappen’. Dat was de gelijkluidende doelstelling van de rozenkruisers rond de eeuwwende naar de 17e eeuw.
In de ogen van Jaap Ruseler heeft Shakespeare in zijn toneelstukken en andere werken voortdurend diezelfde vernieuwing kracht en inhoud willen bijzetten, zodanig dat die werken nu nog inhoudelijk actueel zijn, succes hebben en mondiaal worden opgevoerd. De vernieuwende kracht verbindt de renaissance met de verlichting en vervolgens zullen – aldus Francis Bacon – alle menselijke zielen de kennis van de waarheid kunnen verwerven.
De toneelstukken werden geschreven om mensen te wijzen op het bestaan van hun hogere bewustzijn dat met die kennis verbonden is. Jaap Ruseler heeft aannemelijk gemaakt dat William Shakespeare (Francis Bacon) een echte uome universale moet zijn geweest: hij was ingewijd op een breed vlak van kennis, ook de zogenoemde kennis van het hart. Het oeuvre van William Shakespeare is een aspect van een grote geestelijke impuls, die mogelijk zijn vervulling zal vinden in de nieuwe tijd die voor ons ligt.
Toon van Loon, vertaler van Shakespeares sonnetten in het Nederlands, is in een viertal voordrachten van telkens één sonnet ingegaan op ten eerste: het vernieuwende leven, ‘waarin wijsheid, schoonheid groeiend gaan’, de eeuwige jeugd in ons waarvan wij ons niet moeten afkeren. Het tweede sonnet dat Van Loon heeft uitgesproken, geeft aan dat men zich ver moet afkeren van verzamelen van bezit om ‘waarheid en schoonheid’ bevruchtend samen te laten gaan. Ook in het derde voorgedragen sonnet speelt ‘schoonheid’ als (niet gebruikte) potentie een rol, het eindigt met:
‘Want door enkel met jezelf te verkeren
stelt gij uw ware zelf in u diep teleur;
dus als de natuur u roept om terug te keren,
wat laat gij dan als acceptabel crediteur?
Je niet gebruikte schoonheid wordt met je gekist,
zij leeft om ’t vonnis te voltrekken, zoals gij wist.’
Het laatst voorgedragen sonnet is de grillige zomer van de natuur vergeleken met de eeuwige zomer van de onsterfelijkheid, waarvan de pracht niet kan vervagen en die de dood niet kan naderen, omdat zij ‘naar de eeuwige lijn der tijden verder groeit’.
In twee dynamische en met moderne inzichten gelardeerde presentaties heeft Peter Liefhebber het wereldbeeld van Shakespeare onder de aandacht gebracht, een wereldbeeld dat naadloos blijkt te passen in de leringen van de tijdloze wijsheid, de ‘philosophia perennis’. De sleutelwoorden voor deze presentaties, ‘De wonderaap’ en ‘Sneeuwzwartje’ zijn: de tweevoudige mens – illusie – dood en slaap – transformatie – het hemels huwelijk – Vrouwe Wijsheid.
Als uitgangspunt kiest de spreker de raadselachtige Dark Lady, een vrouw met zwart haar en donkere huid, die Shakespeare smachtend in zijn sonnetten bezingt, en die hij ook een hoofdrol geeft in de komedie ‘Love’s Labour’s Lost’. Peter Liefhebber laat zien hoe deze zwarte Lady overeenkomt met Isis uit de Egyptische mysteriën.
De zwarte godin is zwart of donker, omdat zij onzichtbaar is voor wie haar niet zoekt. Maar begint de zoektocht, dan lost allengs de duisternis op en geeft ze haar geheimen prijs. Dit is, in vaak ten onrechte seksueel opgevatte termen, het ‘mystieke huwelijk’ (of hemels huwelijk of heilig huwelijk) van de antieke inwijdingen. In rozenkruiserstermen: het alchemisch huwelijk van Christiaan Rozenkruis. Liefhebber geeft als voorbeeld van de sleutelrol van de vrouw het betoog van Biron in Love’s Labour’s Lost.
‘Van vrouwenogen leer ik deze les:
zij stralen nog van echt Prometheusvuur
zij zijn het boek, de kunst, de hogeschool
die heel de wereld voeden, vatten en bevatten;
niets evenaart hen in uitnemendheid.
Dwaas was u de vrouwen te verzaken,
dwaas bent u bij ’t houden van de eed.
Omwille van wijsheid, welk woord alle mannen beminnen;
omwille van de liefde, het woord dat alle mannen mint;
omwille van de man, schepper van de vrouw;
omwille van de vrouw, die van mannen mannen maakt:
laat ons, om onszelf te vinden, de eed verbreken,
zo niet, verliezen wij onszelf om de eed te houden.’
En hij stelt daarover: de vrouwenogen die de hele wereld voeden, vatten en bevatten, ongeëvenaard in uitnemendheid, behoren toe aan vrouwe ziel; zij is het die ons in staat stelt ‘onszelf te vinden’. Mens ken uzelve.
Het wereldbeeld van Shakespeare dat blijkt te passen in de tijdloze wijsheid wordt óók ontvouwd in de avonturen van Pinokkio, zoals Peter Liefhebber op prachtige wijze in zijn presentatie visueel en auditief heeft geïllustreerd.
Christoph Steen heeft in zijn bijdrage ‘Uit de kosmos van Shakespeare’ aangegeven hoe enorm uiteenlopend de uitspraken, standpunten en karakteriseringen in de toneelstukken wel zijn. Van het schreeuwende rood tot het hoopvolle groen, van een oneindig triest zwart tot het wit van de onschuldige zuiverheid en van het triomferende geel tot de diepste meditatie in violet. Wij beleven aldus dat er in het grote hart van Shakespeare plaats is voor allen: voor koningen en slaven, moordenaars en slachtoffers, voor gelukkigen en verdrevenen, voor overwinnaars en verongelukten. Steen gaf aan dat het werk van Shakespeare ook wel beschreven wordt als ‘lekenbijbel’ of ‘het masker van de rozenkruiser’.
Het bevat veel pareltjes; witte, maar nog meer zwarte. Ook deze kunnen zich als edelstenen openbaren, maar doen in eerste instantie pijn. Het werk van Shakespeare is hoogst actueel, omdat het het leven beschrijft dat eigen is aan de mensheid met z’n wensen, verlangens en dromen van haat en liefde, fanatisme en resignatie. De signatuur daarvan is in 400 jaren niet veranderd. Ook de uiteindelijke opgang en verlichting heeft Shakespeare klassiek geformuleerd in De Storm bij monde van Prospero: ‘Zoals het morgenrood de nacht besluipt en het duister smelt, beginnen nu hun zinnen de troebele dampen te verdrijven die hun heldere rede omhullen’.
Steen heeft aangegeven en verklaard hoe in De Koopman van Venetië het alomtegenwoordige conflict tussen licht en duisternis in grote verscheidenheid wordt belicht. Venetië vertegenwoordigt een stad van het bonte leven en Belmont is de woonplek van Portia, een verheven vorstin. Portia is de deur, het portaal waardoor het lichtrijk kan worden binnen gegaan, aldus Steen. Bassiano, ridder van het gulden vlies, is de enige aanbidder die Portia zoekt in zelfvergeten overgave aan de ziel, aan de geliefde, waarbij het gulden vlies de gouden stroom vanuit de positie boven het hart vertegenwoordigt, de voorwaardelijke metamorfose van het hart.
Volgens de spreker bevindt de mensheid in haar algemeenheid zich als in de ruïne van een oude tempel, die bezaaid is met vervallen scherven van religie. Dan verschijnt Shakespeare met de religie van Belmont, de religie van de ‘mooie berg’, met de religie van de Bergrede. Dat is de wijsheid van Shakespeare.
Zo gaan allen, die de weg van Venetië naar Belmont – uit de aardse wereld naar de levenstoestand van de Bergrede – hebben gezocht en gevonden, binnen in een nieuwe levensstaat: de bruiloften worden gevierd!
De mooie en duidelijke, inspirerende presentaties maakten deze dag, ook vanwege de verfijnde livemuziek uit Shakespeares tijd, tot een geheimzinnig sprankelend bijeenkomen van mensen die geproefd hebben van het onzegbare, universele en onuitsprekelijke in het werk van de schrijver.
In de gemeente Leek worden de plaatselijke huwelijken voltrokken op het kasteel van het landgoed Nienoord. Ook ons symposion vond plaats op dit landgoed. Dat de werkelijkheid van de alchemische bruiloft mede door dit symposion dichterbij de deelnemers gebracht mag zijn.
LEES OVER DE BOVENSTAANDE BOEKEN VAN EN OVER SHAKESPEARE
INHOUDSOPGAVE
- Woord vooraf -Het onzegbare in het werk van William Shakespeare – Frans Spakman
- Francis Bacon – Verborgen genius achter William Shakespeare en universele kunstenaar van de Engelse renaissance – Jaap Ruseler
- Het geheim van de zwarte godinnen – Peter Liefhebber
- Uit de kosmos van Shakespeare – Inleiding bij de voordracht over de ‘Koopman van Venetië’-
Christoph Steen - Vier vertaalde Sonnetten – Toon van Loon
BESTEL HET ONZEGBARE IN HET WERK VAN SHAKESPEARE
