MYSTERIËN EN UITDAGINGEN VAN GEBOORTE, LEVEN EN DOOD
Omstreeks het jaar 1500 verscheen in Nederland in druk de tekst van het toneelstuk Elckerlyc, dat evenals de Engelse versie met de naam Everyman verwijst naar iedereen. De dood speelt een essentiële rol in deze moraliteit op rijm. Belangrijke boodschappen in dit korte maar diepzinnige verhaal zijn dat we allemaal sterfelijk zijn, dat we na de dood van ons lichaam verantwoording over ons leven moeten afleggen en dat we er goed aan doen om nu al zuiver te leven.
Destijds waren het geschrift Elckerlyc en toneeluitvoeringen daarvan enorm populair. Het raakte mensen veel meer dan beschouwingen over de dood, omdat ze zichzelf in de hoofdpersoon Elckerlyc herkenden. In het verhaal kunnen we de weg van de held herkennen, met de stappen zoals die zijn omschreven door Joseph Campbell.
De hoofdpersoon leidt eerst een gewoon leven, ondervindt dan op een gegeven moment moeilijkheden, ontvangt vervolgens een opdracht en krijgt te maken met beproevingen waarbij hij moet volharden. Als hij zich zo overgeeft, ontvangt hij hulp die hij ervaart als genade. Daardoor voltrekt zich een transformatie, die leidt tot een nieuwe stabiele toestand van zijn op een hogere spiraal van leven.
Elckerlyc
De hoofdpersoon Elckerlyc – of Everyman – stelt de mens in het algemeen voor. Met hem is het niet zo goed gesteld want hij leeft er maar wat op los, misschien vergelijkbaar met de verloren zoon in de gelijkenis van Jezus, die zijn vermogen verkwistte in een leven van overdaad (Lukas 15:11-32). Deze mens is verstrikt geraakt in illusies en begoochelingen, en is dan ook ontsteld als de Dood bij hem komt en zegt dat God met hem wil afrekenen nu hij zijn laatste reis moet gaan maken.
Elckerlyc wil helemaal niet zijn balans opmaken en van de aarde vertrekken. Daarom probeert hij eerst de Dood om te kopen. Dat lukt hem niet, maar hij mag wel iemand meenemen op zijn reis. Eerst nodigt hij Gezelschap uit. Zij belooft mee te gaan, maar als blijkt dat Elckerlyc niet naar een feest gaat maar naar het graf, haakt zij af. Een soortgelijke reactie krijgt Elckerlyc ook bij Familie en bij Bezit. Ten einde raad vraagt hij Deugd. Zij wil graag mee maar helaas is ze daarvoor veel te ziek. Deugd adviseert Elckerlyc om haar zus Kennis te vragen. Kennis houdt Elckerlyc een spiegel voor en spoort hem aan zichzelf grondig te onderzoeken en zich tot God te richten. Hij doet dat en daardoor geneest Deugd, waardoor zij Elckerlyc kan vergezellen.
Deugd raadt Elckerlyc aan om ook Wijsheid, Schoonheid en Kracht mee te vragen op de reis, en Kennis adviseert de vijf Zintuigen uit te nodigen. Elckerlyc maakt zijn testament op en daarna gaan ze gezamenlijk op weg. Als ze vlak bij de dood komen, besluit Schoonheid niet mee te gaan en zij gaat haar eigen weg.
Later gooit ook Kracht het bijltje erbij neer en vertrekt. Tenslotte laten ook Wijsheid en de vijf Zintuigen Elckerlyc in de steek, maar hij is totaal niet bang meer en citeert vol van vertrouwen en in volledige overgave de laatste woorden die Jezus uitriep vanaf het kruis: ‘Vader, in uw handen beveel ik mijn geest.’ (Lukas 23:46)
Deugd en Kennis blijven bij Elckerlyc en mogen met hem mee als een engel hem komt halen met de woorden:
‘Kom, uitverkoren bruid
hier naar boven en hoor het zoete geluid
van de engelen dankzij uw goede deugd.
Ik neem de ziel uit het lichaam.
Haar rekening is zuiver en rein.
Nu zal ik ze voeren naar de voorhof van de hemel.
Daar mogen we allen samenkomen,
de groten en de kleinen.’
En hiermee eindigt het verhaal over Elckerlyc, een heel gewoon mens die zijn leven leeft, net als ieder ander. Hij is niet bijzonder of speciaal. Op een gegeven moment wordt hij verontrust door de Dood, die hier wordt voorgesteld als een persoon, vergelijkbaar met arcanum 13 van de tarot. Evenals in de tarot staat de Dood in dit verhaal niet alleen voor het afleggen van het stoffelijke lichaam, maar vooral ook voor de transformatie, die zich gaat voltrekken als de mens innerlijk ontwaakt.
Elckerlyc schrikt van het bezoek van de dood, net zoals Christiaan Rozenkruis schrikt van de engel die hem de uitnodiging voor de koninklijke bruiloft overhandigt en vertrekt met het geluid van een bazuinstoot. Elckerlyc moet op reis gaan en wil alles wat hij in zijn aardse leven heeft gekregen of verworven, meenemen. Dat gaat echter niet. Wie in het nieuwe levensveld wil komen, dient dat oude dat hem belemmert, geleidelijk achter zich te laten. Daarom zei Jezus tot de rijke jongeman die hem vroeg hoe hij het eeuwige leven kon beërven: ‘Als u volmaakt wilt zijn, ga dan heen, verkoop wat u hebt, en geef het aan de armen, en u zult een schat hebben in de hemel; en kom dan en volg mij.’ (Mattheüs 19:21)
Deugd en Kennis
Gehechtheden die samenhangen met Gezelschap, Familie en Bezit, kunnen behoorlijke barrières zijn op de gnostiek-christelijke weg. Daarom dient de leerling van de ziel, gesymboliseerd door Elckerlyc, daarvan innerlijk los te komen zonder de daarmee verbonden verantwoordelijkheden te verzaken. Pas na die zuiveringen ervaart Elckerlyc iets van Deugd, een nog nietig schijnsel van de pas ontwaakte geestvonk. De kracht die uitgaat van het middelpunt van de microkosmos is nog zwak. Deugd is ziek, maar kan genezen dankzij de raadgevingen van haar zus Kennis, dat wil zeggen van innerlijk weten, van gnosis. Die gnosis heeft vooral betrekking op de diepe zelfkennis waarover de ouden zeggen ‘wie zichzelf kent, kent het al’ en waarover Jezus zegt:
‘Als zij die jullie leiden zeggen:
Zie, het koninkrijk is in de hemel,
dan zullen de vogelen des hemels jullie voor zijn.
Als zij zeggen: het is in de zee,
dan zullen de vissen jullie voor zijn.
Maar het koninkrijk is binnenin jullie en buiten jullie.
Als jullie jezelf kennen
zullen jullie ook gekend worden
en zullen jullie weten dat jullie zonen
van de levende Vader zijn.
Maar als jullie jezelf niet kennen
dan zullen jullie in armoede zijn;
dan zijn jullie de armoede.’
(Het Evangelie van Thomas, logion 3)
Deugd in het verhaal van Elckerlyc heeft niet primair betrekking op bepaalde positieve eigenschappen, zoals die bijvoorbeeld zijn benoemd in de vorm van de zeven deugden, maar op het Christusprincipe dat in het hart kan ontwaken door de Christuskracht, die ook wel wordt aangeduid als het bloed van het lam. Als dat gebeurt, komen er in de persoonlijkheid bepaalde kwaliteiten tot ontwikkeling die kunnen worden ingezet om dienstbaar te zijn, en die in Elckerlyc worden aangeduid als Wijsheid, Schoonheid, Kracht en het vermogen om bewust te werken met de vijf Zintuigen.
Deze ontwikkeling kunnen we zien als een vernieuwing en dynamisering van de persoonlijkheid via achtereenvolgens het mentale lichaam, het astrale lichaam, het etherlichaam en uiteindelijk ook het stoffelijke lichaam. Bij het overlijden kunnen die kwaliteiten niet worden meegenomen over de drempel van de dood. Zij komen dan vrij in de vorm van de ontbonden bloedsziel, die beschikbaar komt voor spiritueel strevende mensen op aarde. De titels van de beschouwingen van dit boek zijn thema’s die we zullen herkennen in het verhaal over Elckerlyc.
Elckerlyc gaat eerst volledig op in de zintuiglijke wereld en is zijn roeping vergeten. Het licht schijnt in de duisternis, en de duisternis heeft het niet gegrepen. De Dood maakt hem wakker uit zijn symbolische slaap waardoor hij inziet dat hij in zonde leeft, dat hij niet de juiste koers vaart en dat hij daarom het doel van zijn leven mist. Hij hoort dat hij een pelgrimsreis moet maken omdat dit een onderdeel is van het godsplan, het Woord. Aanvankelijk stribbelt hij tegen want zijn ego wil dat helemaal niet, maar later beseft hij dat het onvermijdelijk is en hij gaat, zoals Johannes de Doper, de paden recht maken voor zijn Heer.
Evenals Mozes beseft Elckerlyc door zijn bijzondere ontmoeting dat hij geboren is om een opdracht te vervullen, om zijn innerlijke wezensdelen – zijn volk – te leiden uit de slavernij van de zintuiglijke wereld naar de vrijheid van de kinderen van God.
Net als Prediker ervaart Elckerlyc door zijn ontmoeting met de Dood heel duidelijk dat alles wat begint op een bepaald moment ook eindigt, en dat het daarom belangrijk is tijdens het leven al aandacht te besteden aan dat wat eeuwig is.
Job verloor zijn kinderen en zijn eigendommen. Elckerlyc merkt dat Gezelschap, Bezit en Familie niet mee kunnen op zijn reis en dat hij daar innerlijk afscheid van moet nemen.
Elckerlyc gaat op zijn pelgrimsreis door een drievoudig proces van bewustwording, loutering en vernieuwing. Zijn ziel wordt rein en krachtig waardoor hij zijn ‘bruiloft te Kana’ kan vieren. Zijn ziel wordt als bruid uitgenodigd om zich te verenigen met de bruidegom, de Geest.
Als de innerlijke lamp van Elckerlyc brandt – Deugd – ontmoet hij werkelijke Zelfkennis, en op basis daarvan ontvangt hij de talenten die hij dient in te zetten voor zijn heer: Wijsheid, Schoonheid, Kracht en de vijf Zintuigen.
Elckerlyc ontdekt dat hij leeft in begoocheling en ervaart dat hij daarvan wordt bevrijd op basis van Deugd, door aandacht voor het licht van de ontvlamde geestvonk.
Tijdens de pelgrimsreis van Elckerlyc komt er een onvergankelijk geestelijk lichaam tot ontwikkeling, hij weeft een bruilofstskleed voor de geestelijke bruiloft, dat wordt losgemaakt van het lichaam als het gereed gekomen is (de innerlijke kruisafname), zodat het wordt opgetrokken en kan leven vanuit de voorhof van de hemel.
Elckerlyc is de weg van de mysteriën gegaan en ziet de dood van zijn fysieke lichaam daarom vol vertrouwen tegemoet, want in hem is een geestelijk lichaam opgewekt, in overeenstemming met de vreugdevolle visie die Paulus uitdraagt.
Het vergankelijke moet zich met onvergankelijkheid bekleden
en het sterfelijke moet zich met onsterfelijkheid bekleden.
En wanneer het vergankelijke zich met onvergankelijkheid bekleed zal hebben,
en het sterfelijke zich met onsterfelijkheid bekleed zal hebben,
dan zal het woord geschieden dat geschreven staat:
De dood is verslonden tot overwinning.’
(1 Korinthe 15:53-54)
Bron: Hoofdstuk 8 van Mysteriën en uitdagingen van geboorte, leven en dood – een nieuwe mens worden
