COLLEGE MARIA MAGDALENA – COLLEGE HERMES TRISMEGISTUS – COLLEGE DANTE
Hermes Trismegistus, de mythische, centrale figuur in het hermetisme, is niet weg te denken uit onze Europese cultuurgeschiedenis. Hij speelde een belangrijke rol in het denken van onder andere Coornhert, Lipsius, Simon Stevin en Plantijn. Newton en Boerhaave schreven vol lof over hem. Al deze ‘vaderen der moderne wetenschap’ zagen in Hermes een van de oerwijzen der mensheid. Wie is Hermes Trismegistus? In dit boek wordt de lezer meegenomen in de geschiedenis van de hermetica, vanaf de oorsprong in het oude Egypte tot aan de dag van vandaag.
WOORD VOORAF
In zijn beroemde Physiologia Stoicorum (Fysische theorie der Stoïcijnen) citeert de Leuvense filosoof Justus Lipsius (1547-1606) herhaaldelijk Hermes Trismegistus. Lipsius had een werkkamer in de drukkerij van Christoffel Plantijn (1520-1589) te Antwerpen. Plantijn was in het bezit van de handgeschreven werken van Hermes, bekend als de Pimander, en nog altijd te bewonderen in het Plantijn-Moretusmuseum te Antwerpen. En als we toch bezig zijn: de cartograaf Abraham Ortelius (1527-1598) was ook bekend met Hermes en de wiskundige bouwmeerster Simon Stevin (1548-1620) ook. Stevin noemt Hermes Trismegistus zelfs de beste der alchemisten.
Al deze ‘vaderen der moderne wetenschap’ zagen in Hermes Trismegistus één van de oerwijzen der mensheid. De leraar van Plato en Mozes. Dat dacht nota bene kerkvader Augustinus (354-430) al en nog Isaac Newton (1643-1727) dacht er net zo over. U leest het echt goed! Maar over wie hebben we het nu eigenlijk? Wie is Hermes Trismegistus?
In 1460 verschijnt de monnik Leonardo van Pistoia aan het hof van Cosimo de’ Medici in Florence met een Grieks boek dat geschreven zou zijn door Hermes Trismegistus; de oerleraar der mensheid dus. Cosimo geeft onmiddellijk aan de directeur van de Plato-Academie, Marsilio Ficino (1433-1499) opdracht om dit werk – dat later het Corpus Hermeticum zou gaan heten en eerst Pimander – te vertalen in het Latijn. Een sensatie in Europa is het gevolg. Je zult toch maar de beschikking hebben over de werken van een van de oerleraren der mensheid!
In 1614 ontdekt de Franse classicus Isaac Casaubonus weliswaar dat het Corpus Hermeticum niet door Hermes Trismegistus kan zijn geschreven, maar dat staat de roem van het Corpus Hermeticum niet in de weg. Volgens Casaubonus bevat het Corpus Hermeticum gedachtengoed van het neo-platonisme en dat is een filosofische stroming uit de tweede eeuw na Christus.
Maar hoe zit dat dan? Modern onderzoek heeft aangetoond dat het Corpus Hermeticum inderdaad geschreven is ergens in de tweede eeuw en dat het een aantal geschriften bevat van een (heidense) religieuze beweging. Die hermetische beweging ontleent gedachtengoed onder meer uit het Alexandrijnse jodendom, uit de Griekse filosofie én uit de oude Egyptische religie. Dus toch wel het oude Egypte maar in een soort mengvorm met stromingen uit de tweede eeuw.
Bovendien zagen de kerkvaders al dat het Corpus Hermeticum (en andere hermetische geschriften zoals de Asclepius) gedachtengoed bevat dat tamelijk dicht aanleunt bij het christendom. Augustinus zegt bijvoorbeeld: ‘Over de ene God, de Schepper van de wereld, zegt Hermes inderdaad veel dingen die met de waarheid overeenkomen’ (De civitate Dei, VIII, 23). Dat las Marsilio Ficino ook en zo ontstaat in de Renaissance een geheel nieuw soort van christendom: het christelijk neo-platoonse humanisme waar Hermes op de achtergrond telkens weer opduikt.
Hermes is eigenlijk niet weg te denken uit onze Europese cultuurgeschiedenis. Hij duikt op bij Francesco Petrarca (1304-1374), bij kardinaal Nicolas Cusanus (1401-1464). Zij kenden niet het Corpus Hermeticum, maar wel de Asclepius. Hij duikt op bij de Florentijnse schilders Botticelli (1445-1510), Raphael (1483-1520), Leonardo da Vinci (1452-1519) en Michelangelo (1475- 1564). Hermes is eigenlijk nooit weg geweest.
Maar hoe komt het dan toch dat we zo weinig van Hermes weten? Dat komt door de eeuw van de Verlichting. In de achttiende eeuw werden de rede en het atheïsme langzamerhand de dominante cultuurfactoren. En later, in de negentiende eeuw, kwam het materialisme daar nog bij. Dan is er niet veel plaats meer voor de inwijdingskennis van Hermes. Zo wordt Hermes langzaamaan verdreven uit het publieke domein en uit de geschiedschrijving.
Maar Hermes is nooit ver weg, want in de esoterische genootschappen van de negentiende eeuw duikt hij juist weer op. In de esoterische genootschappen wordt immers de inwijdingskennis van Hermes ten hoogste gewaardeerd. En zo vinden we Hermes weer terug bij de Parijse esotericus Eliphas Lévi (1810-1875), bij de stichteres van de Theosophische Vereniging Helene Petrovna Blavatsky (1831-1891), bij verschillende afsplitsingen van de Theosophical Society, zoals de Hermetic Order of the Golden Dawn in Engeland en in de antroposofie van Rudolf Steiner (1861-1925, fakkeldrager van het Rozenkruis 16).
Maar veel historici hebben koudwatervrees bij inwijding, bij ‘Hermes’ en bij ‘esoterie’. En dus wordt de geschiedenis van Hermes nog altijd geen recht gedaan. Toch is er tegenwoordig veel wetenschappelijk onderzoek. De geschriften van Hermes zijn in modern Nederlands vertaald door de professoren Gilles Quispel en Roelof van den Broek van de Universiteit van Utrecht. Aan de Universiteit van Amsterdam is er de leerstoel History of Hermetic Philosophy and Related Currents. En in Parijs is er de leerstoel van Antoine Faivre aan de Sorbonne. Eigenlijk is Hermes ‘hot’.
De auteurs van Hermes Trismegistus, drs. Jacob Slavenburg (1943) en dr. John van Schaik (1956) behoren tot de ‘hermetische school’ van Quispel en Van den Broek. Jacob publiceerde in 2003 zijn magnum opus De Hermetische Schakel en John in 2006 De Hermetische Code. Samen schreven wij onder meer Westerse Esoterie en oosterse Wijsheid (2010). Beiden hebben we vele publicaties op onze naam staan over de westerse esoterische, gnostische en mystieke tradities. En wij vinden het tijd dat er nog meer bekend wordt over de invloed van Hermes Trismegistus op de Europese cultuur. Vandaar dit boek.
In dit boek nemen we u mee langs de geschiedenis van de hermetica, vanaf de oorsprong in het oude Egypte tot aan de dag van vandaag. Een aantal aspecten die in de literatuur nauwelijks aan de orde zijn gekomen verschijnen op het toneel. Het blijkt dat Hermes een veel belangrijker rol heeft gespeeld in het denken dan tot nu toe werd aangenomen.
In hoofdstuk 1 gaan we terug tot de bron van de hermetica in het oude Egypte. Al drie eeuwen voor het begin van onze jaartelling waren er geschriften die aan Hermes Trismegistus werden toegeschreven. En, heel opvallend, veel groeiende inzichten in de eenentwintigste eeuw vinden we terug in de vroegste hermetica.
Populair is de gedachte dat de hermetische traditie eigenlijk start in de Renaissance als het Corpus Hermeticum wordt herontdekt. Maar Hermes is nooit weggeweest. Ook in de Middeleeuwen kende men bijvoorbeeld de Asclepius en bij de Arabieren werd ‘Hermes’ met liefde bestudeerd. Ook in de erfgenaam van het Oost-Romeinse Rijk met het huidige Istanbul als hoofdstad, werd Hermes gelezen en becommentarieerd. Daarover meer in hoofdstuk 2.
In hoofdstuk 3 dan de wedergeboorte van de hermetica in de Renaissance, vooral Florence. De geweldige invloed die het hermetisch denken had op geleerden, kunstenaars, filosofen en geestelijken is nauwelijks te overschatten.
In hoofdstuk 4, het hart van het boek, de niet onaanzienlijke rol van Hermes in de Lage Landen; Nederland en België. Coornhert, Lipsius, Simon Stevin, Plantijn en vele anderen passeren de revue. Ook veel invloedrijke mensen rond Willem van Oranje waren zeer bekend met het hermetische gedachtegoed.
Er is ook een tegenbeweging. In de Verlichting ligt het accent op een materialistische wetenschapsopvatting van een mechanistisch wereldbeeld. In hoofdstuk 5 laten we zien dat dit beeld intekening behoeft. Newton bijvoorbeeld was niet alleen bekend met de hermetica, hij schreef er zelfs vol lof over. En ook Boerhave wordt van mechanist tot vitalist. Er is ook een toename van hermetisch getinte occulte bewegingen.
In hoofdstuk 6 zien we dat die trend zich doorzet. Er ontstaan zogenaamde hermetische genootschappen, grotendeels voortvloeiend uit, en geïnspireerd door, een belangwekkende beweging, de Theosofie. Hermes leeft op. Hermetische teksten worden opnieuw uitgegeven en bestudeerd. Een prachtige volledige uitgave van alle tot dan toe bekende hermetische teksten van George Robert Stow Mead ziet in 1906 het daglicht. Het is in die tijd, een klein decennium later, dat Rudolf Steiner de biologisch-dynamische landbouw ontwikkelt. Hermetischer kan niet.
Dat ‘Hermes’ ook veel invloed had op de literatuur komt in hoofdstuk 7 aan bod. In de twintigste eeuw worden ook ‘nieuwe’ hermetische teksten gevonden die een stevige aanzet vormen tot verder wetenschappelijk onderzoek. Mede door de inspanningen van de Bibliotheca Philosophica Hermetica komt aan de Amsterdamse universiteit een leerstoel voor hermetische filosofie. En de befaamde hoogleraren Gilles Quispel en Roelof van den Broek zetten zich aan een integrale vertaling van alle hermetische teksten in het Nederlands, voorzien van diepzinnig commentaar. Inderdaad, Hermes is nooit weggeweest …
John van Schaik en Jacob Slavenburg
Woord vooraf 9
1. De hermetische bron
Thot
Hermes
Hermetische teksten
De sterren
God, Kosmos en Mens, een gouden driehoek
De menselijke ziel
Zelfkennis
Besluit
2. Hermes overbrugt twee tijdvakken
Overlevering
Hermes en Augustinus
De steen der wijzen
Teloorgang
Hermes in Arabië
Henoch
Asclepius in het Westen
De Cosmographia van Bernardus Silvestris
Albertus Magnus
Petrarca, een leven tussen twee wereldbeelden
De Canzoniere en Laura
Natuurbeleving
De vroege Renaissance en het humanisme
Petrarca en Hermes
De oosterse connectie
Nicolas Cusanus
Het wereldbeeld van Cusanus
Cusanus en het Corpus Hermeticum
Besluit
3. Wedergeboorte van Hermes in de Renaissance
Marsilio Ficino
Ficino de priester
Driewerf Hermes
De verre voorvaderen
Een Egyptenaar, een jood en een Griek
Een reis door de hemelsferen
Een triomftocht door Europa
Ficino, Hermes en Zoroaster
Hermes de profeet
Pico della Mirandola
Trithemius en Agrippa
Paracelsus
Giordano Bruno
Het vervolg
Besluit
4. Hermes in de Lage Landen
Dubbele Hermes
Dirck Volkertsz. Coornhert
Gnostisch humanist
Tijdgenoten
Coornhert en de hermetica
Ruzie met Justus Lipsius
Hermes in Leuven: Justus Lipsius
Hermes in Antwerpen: Abraham Ortelius
Hermes in Leuven: Gerard Mercator
John Dee en de Monas Hieroglyphica
Simon Stevin
Het probleem: Wysentyt
Isaac Newton en de prisca theologia
Hermes en de zon
Stevin en Copernicus
Cornelis Drebbel
Simon Stevin en het Corpus Hermeticum
Hermes en het hermetisme
Invloed van Hermes op Simon Stevin
De clootcrans en Hermes
Leonardo da Vinci en Gerolamo Cardano
Besluit
5. De eeuw van de Verlichting
Isaac Newton
De Clavis of De Sleutel
Alchemistische gravitatie
De gravitatiewetten van Newton
Materie en niet-materie
Opticks: Alles is licht
Herman Boerhaave
Wie is Herman Boerhaave?
Newton en Boerhaave
Toch Hermes?
Hermetische filosofie
Dom Antoine-Joseph Pernety
Geheime Figuren der Rosenkreuzer
Cagliostro, Hermes en Isis
De graaf van Saint-Germain
De inwijding in Isis
Isis en de Franse Revolutie
Cagliostro in Lyon
De Egyptische Rite van Cagliostro
Besluit
6. Hermetische genootschappen
Eliphas Lévi
Lévi en Hermes
Theosofie
Een hermetische loge
Luxor
De Hermetische Orde van de Gouden Dageraad
De Ordo Templi Orientis
Hermes en Steiner
Hermetische omgeving
Hermes Trismegistus en Hermes
Ägyptische Mythen und Mysterien
In de geest van de hermetica
De biologisch-dynamische landbouw
Mysteriedrama’s
Na de Eerste Wereldoorlog
Isis en het Goetheanum
Besluit
7. Hermes in de nieuwe tijd
George Robert Stow Mead
Meads literaire werk
Het begin van het einde
The Quest
De Hermetic Order of the Temple of Starlight
Hermes in de literatuur na de zestiende eeuw
Hermetische vrijmetselarij
De ‘hermetische’ tarot
Jung en Hermes
Wetenschap
Hermes in Amsterdam
Besluit
Naschrift
Geraadpleegde literatuur
Noten
Index van namen
Bron: ‘Hermest Trismegistus – Hermopolis, Florence, Leuven, Amsterdam’ door John van Schaik en Jacob Slavenburg
