Dick van Niekerk schreef voor de derde editie van LOGON in 2020 de onderstaande column, waarin hij onder andere aandacht schenkt aan het bovenstaande boekje van de Zuid-Nederlandse geleerde Joost Lips (1547-1606).
Houd afstand. Houd vol. Wees standvastig. Ga niet onnodig op reis! Ga in quarantaine! Blijf gezond en veilig! Het zijn de strijdkreten waarmee we in deze periode van crisis steeds weer geconfronteerd worden. Maar is er wel zo veel nieuws onder de zon?
Onze voorouders uit de zestiende eeuw leefden in een wereld die regelmatig door tal van onbeheersbare rampen en ziektes bezocht werd: lepra, de pest, dysenterie, pokken. Ook toen waren de straten verlaten, de scholen dicht, de werkplaatsen op slot en de markten verboden als er weer eens een epidemie uitbrak. Wanneer er een melaatse door de stad liep, had die nog geen app bij zich. Hij moest een speciale mantel dragen en klepperen. Dan bleef je vanzelf wel op afstand, vast en zeker meer dan anderhalve meter.
Als een schip van een verre reis terugkeerde, dan moest de bemanning een paar dagen aan boord blijven om risico’s van besmetting uit te sluiten. In Venetië was dat veertig [quaranta] dagen. Daar hebben we het woord quarantaine aan overgehouden. Veertig geldt in de Bijbel vaak als een getal van bezinning (Jezus veertig dagen in de woestijn), als het getal van de ervaringsvolheid die ruimte maakt om het spirituele leven opnieuw gestalte te geven.
De Zuid-Nederlandse geleerde Joost Lips (1547-1606) heeft tijdens zijn roerige leven een boekje geschreven hoe je in tijden van crisis het best in harmonie met jezelf kunt blijven: “Over standvastigheid bij algemene rampspoed”. Het was eeuwenlang een bestseller in Europa (78 drukken, laatste van 1983, alleen nog antiquarisch verkrijgbaar) en is door zijn inhoud weer actueel. Lips gaat vaak terug op de stoïcijnse berusting van de oude wijsgeren van de Stoa die neutraliteit predikten ten aanzien van allerlei vormen van ziekten, en standvastigheid te midden van de wisselvalligheden van het leven. Hoe zou hij de huidige vuistregels diepgang hebben gegeven?
Houd afstand. Dat was voor Lipsius vooral innerlijk afstand nemen van je eigen primaire gevoelens, goed beseffen wat je wel en niet kunt veranderen en vanuit dat besef in alle rust en berusting handelen of niet handelen.
Volhouden. Standvastigheid is volgens hem bij iedere rampspoed “een juiste en onwrikbare noodzakelijke geestkracht die zich door uiterlijke of toevallige omstandigheden niet tot overmoed of neerslachtigheid laat brengen”. “De ware moeder van de standvastigheid is berusting en deemoed; dat is een zonder klagen verduren wat een mens overkomt of overvalt. Gesteund door een juist oordeelsvermogen is zij de enige grond waarin de verheven boom der standvastigheid geworteld is”.
Reis niet overbodig. Reizen werkt averechts: “Geestelijke kwalen nemen door reizen niet af maar toe. Het is de geest in ons die ziek is en daarvoor moet men een geneesmiddel zoeken bij de filosofie en de standvastigheid. (…) Wil je veranderen van land en lucht? Verander liever je innerlijk dat je heilloos aan de hartstochten hebt onderworpen en aan het wettig gezag van de rede hebt onttrokken. Verander mentaal, niet lokaal en zorg ervoor dat je anders bent en niet elders.”
Ja, Lips was een groot stilist. Zijn boekje verdient het om weer op menig nachtkastje te komen liggen, ook al om dat prachtige woord rampspoed voor de vergetelheid te behoeden.
Blijf gezond. Die heb ik niet bij Lips kunnen vinden. Het is de extra wens, bijna een gebiedende wijs, die mij ten afscheid regelmatig ten deel valt. Pythagoras gaf er al een diepere dimensie aan. Voor de leerlingen van zijn mysterieschool in Crotone gold “Blijf gezond” als groet bij iedere ontmoeting. Maar wel met een speciale inhoud: bedenk ieder moment van de dag dat je van goddelijke herkomst bent.
Blijf gezond, beste lezer!
