1 OUDHEID – 2 KATHAREN – 3 RENAISSANCE – 4 ROZENKRUISERS
Ongeveer dertig jaar geleden, toen de televisieomroepen nog min of meer onafhankelijk waren, was het nog mogelijk om een serie over de gnosis op televisie uit te zenden. Hierboven is het eerste deel te zien van een vierdelige documentaire die Tobias Churton maakte over de geschiedenis van de gnosis, en die in 1990 is uitgezonden op de Nederlandse televisie door Teleac. De bovenstaande video is deel 1 en gaat over gnosis in de oudheid. Hieronder volgt een deel van de transcriptie van de bovenstaande video.Hieronder volgt een transcriptie van de eerste tien minuten van de productie.
Het koninkrijk van de Vader is uitgebreid op de aarde, en de mensen zien het niet.
Het Evangelie van Thomas, logion 113
Toen deze woorden, die aan Jezus worden toegeschreven, voor het eerst werden opgetekend in Griekse en Koptische teksten, was gnosis het woord voor kennis. Sommige christenen in die tijd dachten dat ze verlost zouden worden door een bijzonder soort kennis, een kennis die boven het geloof uitsteeg. Gnosis stond voor het kennen van de eigen ziel, het kennen van God, het kennen van de levende Jezus.
‘Er waren mensen in de oudheid die zichzelf gnostici noemden. Ze zeiden dat ze kinderen waren van de kennis van het hart. En daar gaat het bij gnosis om. Het is een intuïtieve kennis, een imaginatieve manier van denken, geen analytisch denken, maar werkelijk een kennis van het hart.’
Wanneer de mens zoekt naar de waarheid van de wereld en naar zijn plaats in die wereld, vraagt hij zich af of ware kennis en begrip alleen in de mens zelf worden gevonden of in de godsdienst. In deze serie bezien we de traditie van de gnosis, die minstens even oud is als het christendom, die zowel een onderdeel vormt van het christendom als een door christenen veroordeelde ketterij.
De christen gelooft in de verlossing door God wanneer de mens het evangelie gelovig aanvaardt. De agnosticus heeft geen kennis of gnosis dat er enige vorm van verlossing is. Maar de gnosticus wil zijn geloof bevestigen door de persoonlijke ervaring van de kennis.
Omstreeks het midden van de tweede eeuw dachten de gnostici dat ze de ware christenen waren. In heel de christelijke kerk werden ze door hun tegenstanders veroordeeld omdat ze de christenen een geheime leer aanboden. Er zijn maar weinig sporen van hun bestaan overgebleven. Pas nu, na bijna tweeduizend jaar zijn er oorspronkelijke gnostische christelijke geschriften gevonden, waaronder zelfs gnostische evangeliën die uitspraken en de leer van Jezus bevatten. Nu we daarover beschikken blijft de vraag of het christendom door het negeren en verwerpen van de gnostiek niet iets van zijn eigen wezen heeft genegeerd en verworpen.
Gedurende het bestaan van het christendom heeft de gnostiek veelal in het verborgene een rol gespeeld. En zoals zo vaak begint ook ons verhaal met een ontdekking in de woestijn aan de oevers van de Nijl.
Professor Elaine Pagels, Universiteit Princeton:
‘De ontdekking vond plaats in 1945 bij toeval en werd gedaan door een Arabische kameeldrijver uit een klein dorp nabij het stadje Nag Hammadi in boven Egypte. hij heette Mohammed Ali, voluit Mohammed Ali al-Samman.’
Frans Janssen. Bibliotheca Philosophica Hermetica Amsterdam
‘Hij was met zeven andere kameeldrijvers aan het graven aan de voet van een berg, op zoek naar mestgrond, en hij stootte op een pot.’
Elaine Pagels:
‘Ze groeven hem uit. Het bleek een aardenwerken pot, ongeveer 1,80 meter hoog.’
Frans Jansen
‘Toen hij hem had gebroken, haalde hij de boeken eruit en verdeelde ze onder de kameeldrijvers. Daarom zijn er boeken in stukken gescheurd want je kunt geen dertien boeken onder acht man verdelen.’
Elaine Pagels
‘Hij zag stukes goud door de lucht zweven, maar tot zijn teleurstelling waren het stukjes oude papyrus die door de lucht zweefden toen de pot werd stukgeslagen.’
De dertien in bewerkt gazelleleer gebonden boeken bevatten de zogenoemde gnostische evangeliën: de evangeliën van Thomas en Filippus, het Evangelie der Waarheid en het Evangelie van de Egyptenaren en verder gedichten en andere geschriften. De boeken of codices, zoals ze genoemd worden, vormen een geestelijke erfenis van gnostische christenen in Egypte wier opvattingen werden verworpen door het zich ontwikkelende christendom.
LEES MEER OVER BOEKEN VAN EN OVER PROFESSOR GILLES QUISPEL
Elaine Pagels:
‘Professor Gilles Quispel, een Nederlandse historicus, hoorde van de vondst van vroege christelijke teksten in Egypte en nam een vliegtuig naar Caïro. Hij ging naar het Koptisch museum in Caïro en maakte foto’s van de eerste tekst.’
Gilles Quispel
‘Dat was in het najaar van 1956. Het was een ongelofelijke ervaring om een tekst voor je te hebben waar je niets van begrijpt en dan die lettertekens te gaan groeperen en met de geschiedenis in verband te brengen. En elke keer stond er: Jezus zei, Jezus zei…’
Elaine Pagels
‘Het eerste dat hij vond was: Dit zijn de geheime woorden van Jezus en zijn tweelingbroer Thomas tekende ze op.’
Gilles Quispel:
‘Dit zijn de geheime woorden die die levende Jezus sprak en die Didymus Judas Thomas. En hij zei: wie de betekenis van deze woorden vindt, zal de dood niet smaken.’
Hans Jonas, voormalig hoogleraar New York:
‘Dit zijn authentieke documenten van de gnostici zelf. Het zijn geen aanhalingen ervan zoals we die tot nu toe hadden voornamelijk van de kerkvaders die de beweging bestreden en deze in diskrediet probeerden te brengen. Dit is wat de gnostici echt geschreven hebben.’
De ontdekking van het onbekende evangelie van Thomas was een unieke ervaring voor professor Quispel. Niet alleen vanwege het historisch belang ervan, maar ook vanwege de vraag of dit evangelie authentieke uitspraken van Jezus bevat.
Gilles Quispel:
‘In je achterhoofd vraag je je steeds af: kan dat een onbekend maar toch authentieke uitspraak van Jezus zin? Want in de bijna 2000-jarige gescvhiedenis van het christendom is er nooit een verzameling onbekende uitspraken ontdekt.’
BESTEL HET EVANGELIE VAN THOMAS, HARDCOVER € 15,00
Acteur:
‘Dat wat je in je hebt, zal je redden als je het uit jezelf voortbrengt. Als je niet voorbrengt wat in je is, zal het je vernietigen.’
‘Deze hemel zal vergaan en die erboven zal vergaan. De doden zijn niet levend, en de levenden zullen niet sterven.’
De ontdekking van geschriften met tot nu toe onbekende uitspraken van Jezus vormt een bedreiging voor de nog heersende opvatingen over zowel de Bijbel als de geschiedenis van het christendom.
Elaine Pagels:
‘Wij leerden altijd dat Jezus zijn leerlingen had en dat hun woorden altijd zijn doorgegeven. Het is een haast saaie, continue stroom. Maar uit deze oude teksten blijkt dat het vroege christendom veel verschillende stromingen kende en veel ingewikkelder was. Elkaar bestrijdende groepen waren het oneens over wat Jezus had gezegd of over wat hij bedoeld had. Ik vind die verscheidenheid veel boeiender. Het is een veel menselijker beeld. En hierbij duiken vragen op die ook opkomen bij iedereen die werkelijk nadenkt over de christelijke traditie.’
In 1934 publiceerde de filosoof Hans Jonas een studie gewijd aan het oude gnosticisme. Wat de gnostiek voor filosofen zo aantrekkelijk maakt is de radicale wijze waarop theologische zaken worden besproken christelijke dogma’s worden behandeld en de religieuze ideeën worden ontwikkeld die meer gebaseerd zijn op eigen ervaring dan op geloof. Je zou dus kunnen zeggen dat de gnostici de eerste moderne filosofen waren.
Hans Jonas:
‘De mens zal altijd proberen te bepalen wat hij is en zoeken naar de reden van zijn bestaan, naar zijn relatie met de dingen om zich heen en naar zijn plaats in de orde der dingen en vagen naar de oorsprong en het einde van alles. Hij zal altijd vragen stellen over de aard van de ziel en over goed en kwaad. Dergelijke vragen houden de mens bezig. Hier hebben we te maken met mensen die er diep over hebben nagedacht. Zij waren misschien wel de eerste denkers die getracht hebben een universeel antwoord te vinden op al deze vragen in de vorm van een enkel groots totaalbeeld.’
De gnostici verkondigeden vaak zeer uiteenlopende opvattingen die grote woede opwekte bij aanhangers van de rechte leer. De boeken van Nag Hammadi vertegenwoordigen misschien weinig meer dan een willekeurige selectie van gnostische denkbeelden en opvattingen, waarbij elementen zijn ontleend aan het joodse geloof en aan heidense en oosterse religies. De gnostici stelden de vraag die theologen altijd al heeft beziggehouden. Hoe kan een goede God een wereld scheppen zo vol lijden. Hun radicale antwoord was een dualistische scheppingsmythe en een hiërarchie van goddelijke machten, met God als hoogste wezen en onder hem goddelijke wezens van verschillende rang zoals boosaardige engelen die heersen over het leven op aarde en de vormer of schepper van de wereld.
Hans Jonas:
‘In hun denkwereld vinden we een opvallende figuur. De Demiurg, de schepper van deze wereld. Aan zijn scheping ontleent hij geen roem. Integendeel – zie hoe de wereld is, dan weet je hoe de schepper ervan is. Hij kan niet de hoogste god zijn, want die zou zijn handen niet hebben vuilgemaakt met het schjeppen van deze gevangenis van de ziel, want dat is de wereld. De ziel is een deel van de hogere wereld die gevangen is in deze wereld van de lagere machten en dat is de oorzaak van al onze ellende.’
BESTEL DE NAG HAMMADI GESCHRIFTEN
Gilles Quispel:
‘Ze geloofden dat het leven allereerst tragisch was. Maar in het hier en nu had je de ervaring van de gnosis, dus de kennis van wat Christus werkelijk betekent. die kennis verzoende je met de wereld waarin je leefde en je zag dan ook altijd dat de wereld in werkelijkheid een illusie is en dat je in het diepste van je wezen één bent met het oneindige, één met de godheid.’
Elaine Pagels:
‘Orthodoxe christenen en orthodoxe joden gaan uit van de gedachte dat God anders is dan de mens, dat hij de schepper is en wij zijn schepselen en dat er een geweldig onderscheid is tussen Schepper en schepselen. Volgens gnostieke christenen en joden daarentegen is er een wezenlijke overeenkomst. Niet dat wij ergens God zijn, maar wanneer we de diepste oorsprong van het wezen mens vinden, als we die diepste oorsprong ooit vinden, dan is dat het goddelijke in ons. Voor een orthodoxe jood of christen is dat godslasterlijk.’
De bij Nag Hammadi gevonden boeken bevatten gebeden zoals de Donder, de Volkomen geest, een fragment uit Plato’s Staat, een hermetisch-filosofische geschrift De verhandelingen over de achtheid en de negenheid, het Evangeliën van Filippus, het Evangelie van Thomas, het Evangelie der Egyptenaren en het Evangelie der Waarheid.
Gilles Quispel:
‘Het beschrijft de toestand van de mens als een nachtmerrie, als een boze droom waarin hij probeert anderen te vermoorden en zijn handen met bloed bedekt zijn. Of waarin hij wordt achtervolgd en hij niet kan ontkomen vóórdat hij de gnosis ontvangt. De beschrijving van de nachtmerrie is prachtig. Daarin zie je de toestand van de mens in een tragische wereld. En datzelfde Evangelie der waarheid bevat het beeld van de mens als een bergbeklimmer die de weg kwijt is en omgeven is door een dichte mist en die niet meer weet welke kant hij op moet of dat hij moet terugkeren. Dan, opeens, hoort hij zijn naam roepen. Dan weet hij: o, ik moet die kant op. Een gnosticus is dus een mens die weet, die beseft wat hij is, waar hij vandaan komt en waar hij naartoe gaat.’
