BESTEL 21 LESSEN VOOR DE 21STE EEUW
De Israelische hoogleraar Harari is inmiddels een bestsellerschrijver, een spreekbuis van de machthebbers in deze wereld: van zijn twee eerdere boeken Sapiens en Homo Deus zijn wereldwijd 2,5 miljoen exemplaren verkocht. In Sapiens vertelde hij zijn scheppingsverhaal, in Homo Deus voorziet hij het einde van de mensheid en waarschuwt hij voor het overbodig worden van Homo sapiens door oprukkende techniek. Zijn derde boek verscheen in 2018 en heeft de titel 21 lessen voor de 21ste eeuw. Volgens een recensie in NRC biedt hij daarin lessen om het einde der tijden nog eventjes op te schorten.
Het boek telt vijf delen: Technologische uitdagingen, Politieke uitdagingen, Hoop en wanhoop (terrorisme, oorlog, nederigheid, God, secularisme), Waarheid (onwetendheid, rechtvaardigheid, science fiction), Veerkracht (onderwijs, zingeving, meditatie). Harari kijkt naar de belangrijkste krachten die overal ter wereld inwerken op onze samenlevingen en die hoogstwaarschijnlijk de toekomst van onze planeet als geheel zullen beïnvloeden. De overkoepelende vraag is: wat gebeurt er momenteel in de wereld en wat is de diepere betekenis daarvan? De auteur wil daarbij de verbanden tussen de grote revoluties van ons tijdperk en het zieleleven van afzonderlijke individuen benadrukken.
In Technologische ontwikkelingen waarschuwt hij dat we mogelijk afstevenen op het laatste bedrijf van Homo sapiens, door technologische ontwikkelingen over te laten aan een paar megalomane miljonairs. Mensen geven steeds meer macht uit handen aan algoritmen, waardoor gemeenschappen en staatsvormen steeds meer door computers worden gestuurd. Biotechnologie zal alleen toegankelijk zijn voor elites: de massa wordt irrelevant.
Citaat: ‘Kunstmatige intelligentie en biotechnologie geven de mensheid het vermogen om het leven naar eigen inzicht om te vormen en om te bouwen. Heel binnenkort zal iemand toch moeten beslissen hoe dat vermogen gebruikt gaat worden, en dat zal gebeuren op basis van een verhaal over de zin van het leven. Je moet dus een duidelijk idee hebben waar het leven om draait óf je moet het prima vinden om de toekomst van alle leven toe te vertrouwen aan de kwartaalcijfers van dit of dat bedrijf.’
Op die zingeving komt hij steeds weer terug. Algoritmes en robots zullen niet al op korte termijn hele beroepsgroepen wegvagen, toch kan een nieuwe klasse van ‘overbodigen’ ontstaan. Het risico van sociale en politieke ontwrichting is zo alarmerend dat we de mogelijkheid van systematische massawerkloosheid heel serieus moeten nemen. Wij zouden moeten kijken naar nieuwe modellen voor samenlevingen, niet meer op arbeid gebaseerd.
In het leven van alle mensen zal de zoektocht naar zingeving en gemeenschapszin mogelijk belangrijker worden dan het zoeken naar werk. En hoe vrij is de mens straks nog? Als de biotechrevolutie gecombineerd wordt met de infotechrevolutie zal dat big-data-algoritmen opleveren die mijn gevoelens veel beter kunnen monitoren en doorgronden dan ikzelf en dan zal een machtsverschuiving plaatsvinden van mensen naar computers.
Mijn illusies over mijn vrije wil zullen vermoedelijk verdwijnen als ik dagelijks geconfronteerd word met instellingen, grote bedrijven en overheidsinstanties die dat wat altijd mijn ontoegankelijke binnenwereld was, helemaal doorgronden en manipuleren. In het hoofdstuk Big Data is watching you, wordt duidelijk hoe ver het gaat met de digitale dictatuur van de algoritmen. Intelligentie en bewustzijn zijn twee verschillende dingen, zegt Harari, helaas doen we op het moment niet veel aan onderzoek en ontwikkeling van het menselijk bewustzijn. We hebben niet eens een idee hoe ver het menselijke potentieel reikt, omdat we zo weinig over de menselijke geest weten.
En hij waarschuwt nog maar eens: als we niet oppassen zitten we straks met gedowngradede mensen die geüpgradede computers gebruiken om zichzelf en de wereld kapot te maken.
En dan de globalisering. Er zijn tekenen dat de ongelijkheid toeneemt. Sommigen plukken de vruchten van de globalisering, terwijl miljarden mensen met lege handen achterblijven. De rijkste één procent bezit de helft van alle rijkdommen ter wereld, de rijkste honderd mensen bezitten samen meer dan de armste vier miljard. Dit gaat nog erger worden. Wie de data heeft, heeft de toekomst. Het zou ertoe kunnen leiden, stelt Harari zich voor, dat de mensheid zich opsplitst in een kleine klasse van supermensen en een massale onderklasse van totaal overbodige homo sapiens. Zodra er een crisis komt, een klimaatramp bijvoorbeeld, zal het al te verleidelijk en gemakkelijk zijn om al die overbodige mensen overboord te gooien. Geen ondenkbaar doemscenario.
Zo zijn er nog veel meer uitdagingen, denk aan een grote kernoorlog. Die is een bedreiging voor alle landen, dus zijn alle landen er bij gebaat zoiets te voorkomen. Maar de opwarming van de aarde treft verschillende landen op verschillende manieren. Dus in de context van klimaatverandering is nationalistisch isolationisme veel gevaarlijker. Maar toch, het grootste gevaar blijft het gebruik van biotech en algoritmen om mensen te upgraden en nieuwe vormen van leven te creëren.
Wil de mensheid erin slagen om hiervoor wereldwijd geaccepteerde ethische richtlijnen op te stellen en na te leven, dan zal men ver boven het nationalistische standpunt moeten uitstijgen en een mondiaal of zelfs kosmisch perspectief moeten innemen. Gaat dat lukken? Zouden de universele religieuze tradities van de mens ons niet kunnen helpen de wereld hierin te verenigen? Een naïeve vraag, want nationalisme en religie verdelen onze menselijke beschaving nog steeds in verschillende, vaak vijandige kampen.
De botsing tussen mondiale problemen en regionale identiteiten is actueler dan ooit. Oorlog is geen succesvol concept meer, laat Harari zien, zelfs in het Midden-Oosten, de ‘vechtkooi van de wereld’. Maar zelfs als oorlogen in de 21ste eeuw weinig winstgevend blijken, is dat nog geen garantie voor vrede, want onderschat de menselijke stupiditeit niet!
Hoe, vraagt hij zich af, kunnen we volkeren, religies en culturen iets meer realisme en bescheidenheid bijbrengen over hun reële positie in de wereld? Hij pleit dan voor nederigheid, niet tegenover de god van IS, de god van de kruisvaarders of de inquisitie, maar nederigheid tegenover “het mysterie van het leven”, waar hij dan liever andere woorden voor gebruikt, om verwarring te voorkomen.
Ken je eigen schaduwkanten, is zijn raad in het hoofdstuk over secularisme. “Nu we op het punt staan om de belangrijkste beslissingen in de geschiedenis van het leven op aarde te nemen, zou ik meer vertrouwen stellen in mensen die hun eigen onwetendheid erkennen dan in mensen die onfeilbaarheid claimen. Want elke religie, ideologie of wereldbeeld heeft fouten gemaakt.”
Dan het hoofdstuk Rechtvaardigheid. Vroeger was het verband tussen oorzaak en gevolg gemakkelijk te zien. Nu is er een onoverzienbaar netwerk van economische en politieke banden en is het systeem zo opgebouwd dat mensen die geen moeite doen om ergens achter te komen ‘in zalige onwetendheid kunnen verkeren’. Maar in een wereld waarin alles met alles samenhangt wordt het hoogste morele gebod het gebod om te weten! We staan voor wereldwijde problemen zonder dat we een wereldwijde gemeenschap hebben. Moeten we dan maar concluderen dat het menselijk streven naar waarheid en rechtvaardigheid heeft gefaald?
Harari laat het antwoord aan de lezer over. Wel noemt hij het idee dat de wereld helemaal niet zo ingewikkeld in elkaar zit en dat er zoiets is als het absolute goed en het absolute kwaad, een van de allergrootste verzinsels. We leven in gevangenschap, authenticiteit is een mythe, mensen zitten opgesloten in hun eigen hersenen, die weer opgesloten zitten in de menselijke samenleving met zijn talloze verzinsels. Het doden van de robot zal ons niet bevrijden!
Dan komt deel 5, Veerkracht, met als motto: Hoe moet je leven in een chaotische tijd als de oude verhalen zijn ingestort en er nog geen nieuw verhaal is om ze te vervangen?
Wat voor vaardigheden zal de mens in 2050 nodig hebben om zijn weg te vinden door de doolhof van het leven? Niet alleen de economie, maar het hele idee van wat ‘menselijk’ is, zal waaarschijnlijk veranderen. Het beste advies dat Harari de jongeren geeft is, niet te veel op de volwassenen te vertrouwen. Die begrijpen niet meer hoe de wereld werkt. Maar waarop dan wel? Luister naar jezelf! Als je nog een beetje de controle wilt houden over je eigen bestaan en de toekomst van het leven op aarde, dan zul je harder je best moeten doen dan de algoritmen, Amazon en de regering, en moet je zorgen dat je jezelf leert kennen voordat zij dat doen. Het is een race tegen de klok. Als je ze voor wilt blijven, neem dan niet te veel bagage mee. Laat al je illusies achter. Die wegen namelijk nogal wat. Zo eindigt het boek dan met het hoofdstuk Zingeving.
Als we op zoek gaan naar de zin van het leven, willen we een verhaal dat verklaart hoe de werkelijkheid in elkaar steekt en wat onze eigen rol in het grote kosmische drama is. Die rol maakt ons een deel van iets wat groter is dan wijzelf en geeft betekenis aan al onze ervaringen en keuzes. Hij haalt de Bhagavad Gita erbij. Prins Arjoena vraagt zich af wat goed is en wat kwaad. Krishna legt uit dat elk wezen in de grote kosmische cyclus zijn eigen unieke ‘dharma’ heeft. Als je weigert je dharma te volgen verstoor je de kosmische balans, en zul je nooit rust of vreugde vinden. Als je je dharma volbrengt, word je bevrijd van alle twijfel, komt je gemoed tot rust. Zo zijn er vele verhalen, en anders is er de voortgang van de grote cirkel van het leven, waarbij het kosmische drama een cyclisch verhaal is. Andere religies en ideologieën geloven in een lineair kosmisch drama.
Het zijn verhalen die een identiteit bieden en mijn leven zin geven doordat het mij inbedt in iets wat groter is dan ikzelf. Toch is er het gevaar dat ik me ga afvragen wat de zin van dat ‘grotere’ is. Na de opsomming van alle mogelijke ‘verhalen’ in de geschiedenis van de mensheid, waarbij van tijd tot tijd fanaten opstaan die van mensen eisen dat ze maar in één verhaal geloven, trekt Harari de conclusie: het leven is geen verhaal. Als je de waarheid wilt weten over het universum, de zin van het leven en je eigen identiteit, kun je dus het beste beginnen door naar het leed in de wereld te kijken en te onderzoeken wat het precies is. Het antwoord is: geen verhaal.
Leed is het echtste wat er is. Tenslotte, na het bekritiseren van zoveel verhalen, religies en ideologieën, laat de schrijver de lezers in het laatste hoofdstuk weten door welke bril hij nu de wereld bekijkt. Nergens vond hij als tiener antwoorden op de grote levensvragen, op de vraag waarom er zoveel leed in de wereld was. De universiteit gaf geen bevredigende antwoorden. Tenslotte kwam hij uit bij meditatie, om tot de ontnuchterende conclusie te komen dat hij niets wist over zijn eigen geest, en daar maar heel weinig controle over had.
De wetenschap heeft geen efficiënte middelen om de mysteriën van de geest te ontcijferen. Een mens kan alleen maar zijn eigen geest onderzoeken, en serieuze meditatie vergt enorm veel discipline. Daarom waarschuwt Harari: het kon wel eens cruciaal worden om onze geest te leren kennen, voordat de algoritmen ons voor zijn en er hun eigen draai aan geven. De komende jaren of decennia is de keus nog aan ons. Als we er de moeite voor nemen, kunnen we nog onderzoeken wie we eigenlijk zijn. Maar als we die kans willen benutten moeten we daar nu mee beginnen…
Bron: Pentagram 2019 nummer 1
BESTEL 21 LESSEN VOOR DE 21STE EEUW
BESTEL 21 LESSEN VOOR DE 21STE EEUW