Schoonheid en symboliek van de roos – voordracht van Willem Beekman op het symposion ‘Mens en natuur’ op Renova

BESTEL MENS & NATUUR, VERBORGEN SCHATTEN EN OPENBARE GEHEIMEN – € 12,50

LEES OVER DE VOORDRACHT ‘GESTOLD LICHT’ VAN WILLEM BEEKMAN OP 13 OKTOBER 2023

Tijdens het symposion ‘Mens en natuur, verborgen schatten en openbare geheimen’, deelde spreker en schrijver Willem Beekman zijn verwondering, zijn inzichten, zijn kennis over en zijn blik op de natuur. In het bijzonder ging hij in op de betekenis en verbeelding van de roos, gebaseerd op zijn boek ‘Openbaar geheim’. Uit de symposionbundel ‘Mens en natuur, verborgen schatten en openbare geheimen’ zijn de hoofdstukken 5 ‘De roos van Venus’ en 6 ‘Het raadsel van de vijf broers’ overgenomen, met dank aan uitgeverij Christofoor. Hieronder volgt daarvan een gedeelte.

Dit is het schilderij ‘De geboorte van Venus’ door Sandro Botticelli (1445-1510), rond 1483 gemaakt in opdracht van de beroemde familie De’ Medici in Florence. Het hangt nu in het Uffizi museum in die stad, in de Botticellizaal. Het toont een scène uit de mythologie van de godin Venus.

Ooit stond ik een kwartier lang voor het schilderij in een zaal bomvol toeristen. Toen werd ik weggeduwd en moest ik Venus met pijn in het hart vaarwel zeggen. Ik vond het niet alleen mooi en indrukwekkend, maar ook metersgroot: 172 bij 278 cm. Deel deze getallen op elkaar en je hebt 0,618 en dat is de beroemde gulden snede. Maar laten we eerst eens aandachtig kijken naar het schilderij zelf.

Je ziet de godin Venus, staande op een schelp. Ze is al geboren, dus de naam van het schilderij is niet heel goed gekozen. Links zie je de windgod Zephyr, de westenwind. Hij draagt een jonge vrouw. Waarschijnlijk is zij een bloemengodin, mogelijk Flora. Er hangen namelijk overal roze rozen in de lucht. Ik heb ze geteld in het origineel: het zijn er 32, waarvan enkele afglijden van Zephyrs vleugels. Het gaat om rosa centifolia, de honderdbladige roos, een beroemde parfumroos uit de renaissance.

Rechts zie je een vrouw met een mantel vol bloemmotieven. Zij is Hora, een van de horae of uurgodinnen die symbool staan voor de aardse tijd, in uren, dagen en seizoenen. Zij is een godin van de lente, gezien de voorjaarsbloemen op haar jurk. Zij zal Venus de ‘mantel der liefde’ omhangen wanneer zij het land betreedt. Venus staat op het punt om het land te betreden. Ze komt uit een andere wereld, buiten de tijd, en door het omhangen met de mantel gaat zij de aardse tijd binnen. Het tafereel is dus een overgangsfase tussen eeuwigheid en tijd.

Het landschap stelt weinig voor, zoals zo vaak bij Botticelli. Een paar laurierbomen in onnatuurlijke weergave, weinig perspectief en een duidelijke fout linksonder: dat is de lisdodde, een zoetwaterplant die zeker niet in zee thuishoort.

Qua omgeving deed Botticelli maar wat. Maar niet helemaal, want de plaatsing van de horizon is goed doordacht: precies in de guldensnedeverhouding met boven- en onderrand. En Venus’ navel ligt gelijk met de horizon, zodat ook zij door de gulden snede wordt verdeeld in een onder- en bovenkant.

Het schilderij concentreert zich geheel op de personen en die zijn niet van deze aarde. Het zijn namelijk godinnen en een god en daarom zweven ze ook. Zelfs Venus staat niet echt op de schelp. In deze houding zou ze direct omvallen, tenzij ze zweeft. Ik interpreteer dit als een weergave van een geestelijke realiteit, een symbolisch en visueel gedicht, gebaseerd op teksten van de oude Grieken.

De schelp is de bekende jacobsmantel (pecten jacobaeus) uit de Middellandse Zee, door de firma Shell beroemd gemaakt. Ik heb thuis een exemplaar en ik kan u verzekeren dat de guldensnedeverhouding overal in deze schelp terug te vinden is.

Het hele schilderij is een soort hommage aan deze verhouding, die inspiratiebron was voor bouw- en schilderkunst sinds oude tijden en overal in de natuur is terug te vinden. De renaissanceperiode greep terug op de culturele inhoud van de klassieken en daarin speelde deze verhouding een belangrijke rol.

Zowel in de compositie van het geheel als in de verhoudingen binnen de personages en de natuurobjecten heeft Botticelli zijn best gedaan om de gulden ratio te eren. Venus is de godin van de liefde, maar ook van de schoonheid en de verbinding, tussen mensen en ook tussen mens en natuur. Ze is geboren uit schuim op volle zee en heet daarom Aphrodite (aphros is schuim bij de Grieken). Botticelli heeft die echte geboorte niet geschilderd, waarschijnlijk vanwege het verhaal erachter.

Twee goden streden om de macht over hemel en aarde, de oude god Uranus en diens zoon Saturnus. De laatste wint, snijdt vaders geslachtsdeel af en werpt dat vanuit de hemel naar beneden. Daar valt het negen dagen en negen nachten lang, want de hemel is erg hoog en de aarde zeer laag. Je kunt je voorstellen wat een klap dat gaf en het schuim spatte huizenhoog op. Toen het neerdaalde waren daar ineens Venus en de schelpenwereld. Ik zie dat als de stap uit de eeuwige en tijdloze wereld (gesymboliseerd door Uranus of Oeranos, de oerwereld) naar de wereld van de tijd.

Venus treedt tijd en ruimte binnen en dat heeft Botticelli goed aangevoeld door de personages in een lijn naast elkaar op te stellen. Het is van links naar rechts een tijdlijn: ze komt uit het verleden, staat even stil in het heden (en kijkt ons dromerig aan) en gaat naar de toekomst (het eiland Cyprus in dit geval). Daar wacht haar de aardse tijd van uren, dagen en seizoenen. Liefde, schoonheid en verbinding stappen de aarde binnen. Venus is een proces: liefde, schoonheid en verbinding zijn niet statisch, maar ontstaan en vergaan voortdurend. Ze komen naar ons toe en drijven weer van ons af. Telkens overkomt ons dit in ons leven.

Je kunt niet altijd maar liefde geven, schoonheid beleven en verbonden zijn. Het gaat op en neer als de getijden in de oceaan. Vandaar die oceaan bij Botticelli. Liefde en schoonheid kunnen verblindend zijn en daarom is het nodig dat Venus een mantel draagt om zich mee te omhullen opdat wij niet door haar naakte waarheid worden bevangen. Misschien ook om zich tijdelijk onzichtbaar te maken en ons te laten raden naar waar ze is gebleven.

Ik maak nu de overgang naar de rozen en zal je laten zien hoe de planeet Venus in dit verhaal op een bijzondere manier lijkt te passen. In de mythologie is Venus de godin van de rozen. Bij haar geboorte verschijnen de roze rozen, zoals op het schilderij te zien is. Als zij het land op gaat, wordt zij gevolgd door het schuim van de zee, dat verandert in witte rozen. Bij iedere voetstap die zij zet, ontspringt er een rode roos uit de grond.

Op deze afbeelding zie je een heraldische roos. Ik heb hem samengesteld uit verschillende van dit soort emblemen uit de Engelse traditie. Ze symboliseren meestal de verschillende koningshuizen die Engeland rijk was. Goed is te zien dat de roos vijf kelk- en kroonbladeren heeft. In het volgende hoofdstuk, ‘Het raadsel van de vijf broers’, ga ik uitgebreid op de kelk in. Nu concentreer ik me op de kroon en de algemene bloemvorm.

De grondvorm van de roos is een pentagram, een vijfster, en dat is het grondplan van zeer veel soorten bloemplanten. Denk maar aan de boterbloem, het vergeet-me-nietje, het kaasjeskruid, het vogelmuur en vele andere, die behoren tot de groep van de tweezaadlobbige planten. Bij de andere grote groep van bloemplanten, de eenzaadlobbigen, overheerst het getal zes in het grondplan van de bloem. Een mooi voorbeeld zie je bij de lelies en tulpen.

Alle vormen van eerstgenoemde bloemen zijn een variatie op hetzelfde thema: wij zijn ‘van de vijf’. Kijk nu nog eens terug naar het schilderij. Botticelli doet zijn best om ons steeds maar weer op dat getal vijf te drukken: kijk al die vingers en tenen, steeds vijf, het wemelt ervan! En niet alleen in onze handen en voeten komt de vijf tevoorschijn, ook in onze gehele gestalte.

Dat is mooi weergegeven in de zogenaamde Agrippa Mens, gebaseerd op een middeleeuwse alchemistische traditie om de mens als een pentagram af te beelden. Dat is de zogenaamde quinta essentia, ofwel de kwintessens, de essentie waar het allemaal om gaat. De vier elementen waren de bouwstenen van de schepping, aldus de Grieken, maar het vijfde element, de ether, was de kroon op de schepping en dat werd zowel door het pentagram als door de mens weergegeven. Wat nu volgt is bedoeld voor liefhebbers die iets meer willen weten over de astronomische details.

BESTEL MENS & NATUUR, VERBORGEN SCHATTEN EN OPENBARE GEHEIMEN – € 12,50

INHOUDSOPGAVE VAN ‘MENS & NATUUR – VERBORGEN SCHATTEN EN OPENBARE GEHEIMEN’

BESTEL MENS & NATUUR, VERBORGEN SCHATTEN EN OPENBARE GEHEIMEN – € 12,50

LEES OVER DE BOVENSTAANDE BOEKEN VAN WILLEM BEEKMAN

LEES OVER DE VOORDRACHT ‘GESTOLD LICHT’ VAN WILLEM BEEKMAN OP 13 OKTOBER 2023