In mei 2022 verscheen de eerste Nederlandstalige biografie van een universele mens die aanzienlijk heeft bijgedragen aan de de ontwikkeling van de wetenschap, de magie en de impuls van de klassieke rozenkruisers: John Dee (fakkeldrager van het Rozenkruis 2, 1526 – 1609). De Vlaamse auteur Lode Melis werkte bijna vijf jaar aan de levensbeschrijving van John Dee, die nu verkrijgbaar is als rijk geïllustreerd en fraai vormgegeven boekwerk. Op zondagmiddag 11 september 2022 kwam Lode Melis een lezing geven in Pentagram boekwinkel in Haarlem (14.00 – 17.00 uur) over de veelzijdige Engelse humanist die in woelige tijden op vele gebieden grenzen opzocht om zijn kennis over de natuur en het wezen der dingen te verdiepen en zijn horizon te verbreden. Deelname aan de lezing kon worden gecombineerd met de tentoonstelling De Rozenkruisers Revolutie – traditie en vernieuwing.
John Dee stierf op 26 maart 1609 op tweeëntachtigjarige leeftijd. Toen werd een hoofdstuk over wetenschap, filosofie, astronomie, geschiedkunde en alchemie afgesloten en bijgeschreven in de geschiedenis van de 16de eeuw. Onder zijn contacten treffen we bekende staatsmensen en wetenschappers aan onder wie koningin Elizabeth, Gerard Mercator, Abraham Ortelius, Gemma Frisius en Guillaume Postel.
Aan dit rijtje zou nog toegevoegd kunnen worden: Francis Bacon (1561-1626, fakkeldrager van het Rozenkruis 4). Lode Melis noemt hem niet. Begrijpelijk, want over de verborgen achtergronden van Francis Bacon is relatief weinig geschreven. De beroemde staatsman, filosoof en schrijver Francis Bacon was een onwettig kind van koningin Elizabeth I, leerling van John Dee, het genie achter de werken van William Shakespeare en grootmeester van het klassieke Rozenkruis. Jaap Ruseler toont in zijn boek Het mysterie rond Francis Bacon aan dat Bacon er alles aan gedaan heeft om dat allemaal geheim te houden, en ook dat hem dat goed gelukt is!
Lode Melis vond in zijn zoektocht naar de identiteit van John Dee een schat aan informatie. Hij geeft er in dit boek niet alleen gestalte mee aan de levensloop van deze man, maar schetst bovendien, aan de hand van talrijke kaderteksten, een breed tijdsbeeld waarin deze veelzijdige homo universalis leefde en werkte. Zo maken ondermeer bijdragen over de kabbala, het Tudordrama, de Rozenkruisers, Isaac Newton, Koning Arthur, Faust, de Golem, Agrippa von Nettesheim … en talrijke andere figuren deel uit van de complexe wereld waarin het nieuwe denken zijn weg moest vinden.
Het meest mysterieuze aspect in deze biografie zijn zeker de gesprekken met engelen waar John Dee een totaal nieuw concept uitwerkte om de geheimen van de natuur te doorgronden.
In de geschiedenisliteratuur duikt de naam John Dee regelmatig op als een randfiguur. Nochtans neemt hij een belangrijke plaats in door zijn bijdrage aan de wetenschap en de magie van die tijd. Twee begrippen die toen nauw met elkaar verweven waren en waar de grens soms erg vaag was.
DE MAGIËR VAN ROOM ONE
In de ochtend van 26 maart 1609 overleed John Dee in het huis van zijn vriend en adept John Pontois in London. Hij was wiskundige, occult filosoof, alchemist, astroloog, astronoom en een van de laatste allround geleerden. De Engelsen noemen zo iemand een polymath. Dat hebben ze uit het Grieks en het betekent iemand die veel geleerd heeft. De Italianen spreken over een umome universale; een genie zoals Leonardo da Vinci of Galileo Galilei.
John Dee werd tweeëntachtig en dat was in die tijd bijzonder oud. Hij was een broos oud mannetje met een mooie witte baard. Hij zakte in elkaar toen hij op bezoek was bij Pontois. Dee sukkelde al een tijdje met zijn gezondheid en het was maar goed dat zijn oudste dochter Katherine voor hem zorgde. John Pontois verwittigde haar direct toen hij merkte dat zijn vriend onwel werd, maar Katherine Dee kwam te laat. Ze kon enkel nog de ogen van haar vader sluiten.
Voorheen was Dee adviseur geweest van koningin Elizabeth I en een man van aanzien. Op zijn oude dag werd het hem moeilijk om de eindjes aan elkaar te knopen. Hij bracht zijn laatste dagen door in zijn huis aan de Theems in Mortlake bij Londen, tussen de weinige boeken die overbleven van zijn eens zo reusachtige bibliotheek.
Daartussen stond zijn kristallen bol zoals dat hoorde bij een magiër. Er was ook een geheimzinnig juweel met magische krachten. Lang na het overlijden van John Dee gaf zijn zoon Arthur het sieraad cadeau aan de arts Nicholas Culpeper, die de mysterieuze krachten van het kristal wilde gebruiken om zijn patiënten te behandelen. Hij schrok zich rot toen er naar zijn zeggen een demon in de edelsteen verscheen die obscene opmerkingen maakte tegenover zijn vrouwelijke patiënten. Van zoiets krijg je toch de slappe lach? Jammer genoeg was dit een van de verhalen die de reputatie van de overleden John Dee volkomen onderuithaalden.
Hij ging de geschiedenis in als een tovenaar, waarzegger en duivelskunstenaar en dat was volkomen onterecht. Wat er werkelijk gebeurde met dat juweel en de glazen bol was nog fascinerender dan de fantasie van Nicolas Culpeper, maar dat volgt later.
NA- EN DANKWOORD
Elders zal je lezen dat John Dee niet in 1609 maar in 1608 overleed. Dat komt omdat dit boek de huidige gregoriaanse kalender volgt. Het is een zeer bewuste keuze, want John Dee volgde in zijn notities dezelfde kalender. Bij de verschillende data in zijn correspondentie schreef hij nova style, nieuwe stijl. Het was een stekelige opmerking omdat de regering weigerde het door hem uitgewerkte voorstel te volgen om over te schakelen op de nieuwe tijdrekening, zoals praktisch alle andere Europese landen deden. Tot grote frustratie van John Dee verdween zijn studiewerk in de prullenmand. Hierbij is hem recht gedaan.
John Dee pende zijn notities neer in het vroegmoderne Engels, dat ook William Shakespeare gebruikte. Alle geciteerde tekstfragmenten werden in deze oorspronkelijke spelling gelaten, zodat de lezer meer voeling krijgt met de tijdgeest.
Wie over geschiedenis schrijft bouwt altijd voort op het werk van anderen. Alhoewel hun namen inde tekst vermeld worden, wil ik de belangrijkste toch nog eens op een rijtje zetten: Charlotte Fell-Smith, Peter French, Deborah Harkness, William Shermsan, Nichola H. Clulee, Christopher Whirby en Glyn Parry. De fragmenten uit ‘A true & faithful relation’ van Meric komen uit een exemplaar gedrukt in 1659 door D. Maxwell voor uitgever Timothy Garthwait.
Ik wil ook enkele mensen in het bijzonder bedanken: mijn goede vriend Hugo Antonissen die onder meer zijn licht liet schijnen over de kabbala en bijbelse aangelegenheden, Katie Birkwood en William (Bill) Sherman voor de informatie via email en tenslotte mijn echtgenote en eerste lezer Lidwina de Bie.
Een boek krijgt vorm dankzij de uitgever. Het grote werk van het nalezen, verbeteren, herlezen en lay-out, gebeurde door Luc Van Hoeylandt en Angela Scheltiens van uitgeverij ElenA. Historicus Herwig de Lannoy was zo vriendelijk om de tekst zorgvuldig doopte nemen en nuttige suggesties aan te reiken. De magie van John Dee bestaat dankzij deze mensen.
INHOUDSOPGAVE
- De magier van ‘Room one’: Magie was geen toverij
- De hoge vlucht van de kever: astrologie en de kosmos, Mopsius – De magie van Agrippa
- De hermetische kabbala: De kabbala, Hermes Trismegistus en het humanisme –
- Een hoofd vol nieuwe ideeën: Roddeltante John aubrey – Het Tudor-trauma van Mary
- Navigatie en nachtmerries: The fencer tot the sophy
- De gouden tijd van de Monas Hieroglyphica – Gloriana, de ‘Virgin Queen’ – Kalligrafie – De rozenkruisers in kort bestek
- De denktank van Mortlake – The los library – Alchemie en psychoanalyse – Au bain-marie – Newton
- Koning Artur op de Noordpool: Sint Brandaan – Genealogical roll
- Cupido en de koninklijke magiër – Sympathische magie en de spoken van Shakespeare
- Begraven gesprekken en Engelse ‘Die’ – De Cotton & British library
- Het engelen-experiment: Angelologie
- Mefistopheles in Mortlake: Faust en de abt van Sponheim – De kalenderhervorming
- De taal van God: Johannes Goropius Becanus – Het beest 666
- De vreemde gast: Oom Jan – De duivel in een doosje
- De odyssee van John Dee: In de dead of the night – De golem en John Dee – De theorie van Hooke
- De grote egotrip van Edward Kelly: Arthur Dee – Voor wie het aandurft – Westonia
- De deemstering: De Swart-Ruiters – Gerechtvaardigde angst? – Verbrande gesprekken
