Waarom hebben de grootste geesten uit de geschiedenis – van George Washington tot Frederik de Grote en Ralph Waldo Emerson – de wijsheid van de oude stoïcijnen omarmd? En waarom is deze filosofie nog steeds een bron van inspiratie voor succesvolle sporters, CEO’s, wereldleiders en andere beroemdheden? Omdat ze beseffen dat de waardevolste filosofische inzichten niet slechts denkoefeningen zijn, maar dat ze je uitdagen om een beter leven te leiden.
De dagelijkse stoïcijn, samengesteld door Ryan Holiday en Stephen Hanselman, biedt 366 dagen aan stoïcijnse overpeinzingen. Elke dag van het jaar vind je een van hun kernachtige, krachtige citaten, evenals historische anekdotes, provocerende commentaren, praktische oefeningen en een handige woordenlijst met Griekse termen.
Alleen de mensen die tijd maken voor filosofie voelen zich prettig.
Zij zijn de enigen die echt leven.
Ze zijn niet slechts tevreden met
het in de gaten houden van hun dagen,
ze eigenen zich elke leeftijd toe.
De hele oogst van het verleden voegen ze toe aan hun ervaring.
Slechts een ondankbare slaagt er niet in te zien dat
deze beroemde bedenkers van eerbiedwaardige gedachten
voor ons zijn geboren en een manier van leven
voor ons hebben ontwikkeld.
INLEIDING
Tegen alle verwachtingen in en zo’n tweeduizend jaar later bestaan deze ongelooflijke documenten nog steeds: de dagboeken van een van de beroemdste keizers van Rome; de persoonlijke brieven van een van de beste Romeinse toneelschrijvers die ook een wijze machthebber was; de lezingen van een voormalige slaaf en banneling die een invloedrijke leraar werd.
Wat staat er in die documenten? Kunnen deze oude en onbekende teksten iets bevatten wat relevant is voor het leven van vandaag? Het antwoord op die vraag blijkt ‘ja’ te zijn. Ze bevatten een aantal van de grootste wijsheden in de geschiedenis van de mens.
Samen vormen deze documenten de basis van wat wij kennen als het stoïcisme, een oude filosofie die ooit een van de populairste studierichtingen was in het Westen, en die werd beoefend door rijke en arme mensen, zowel de machtigen als degenen die het moeilijk hadden en naar een beter leven streefden. Maar in de loop van de eeuwen verdween deze manier van denken langzaam uit het zicht, terwijl hij voor velen ooit zo ontzettend belangrijk was. Het stoïcisme is óf onbekend óf onbegrepen, behalve onder de fanatiekste zoekers naar wijsheid.
Het is inderdaad erg moeilijk om een woord te vinden in het Nederlands dat groter onrecht wordt aangedaan dan het woord ‘stoïcijns’. Voor de doorsneemens staat deze levendige, actieve en baanbrekende manier van leven gelijk aan ‘emotieloos’. Aangezien de meesten van ons als ze het woord filosofie horen zenuwachtig of verveeld raken, klinkt ‘stoïcijnse filosofie’ oppervlakkig gezien als het laatste waarover iemand iets zou willen leren, laat staan dat hij of zij deze filosofie heel erg nodig heeft in het dagelijks leven.
Wat een wreed lot voor een filosofie die zelfs door Arthur Schopenhauer, die er af en toe kritiek op had, werd omschreven als ‘het hoogste wat iemand kan bereiken door slechts gebruik te maken van zijn vermogen om te redeneren’.
Met dit boek willen we het stoïcisme zijn rechtmatige plek teruggeven als hulpmiddel bij het ontwikkelen van zelfbeheersing, doorzettingsvermogen en wijsheid. Deze drie dingen kun je gebruiken om een goed leven te leiden. Filosofie is namelijk meer dan een esoterisch vakgebied van wetenschappelijk onderzoek, zoals het vaak gezien wordt.
Niet alleen begrepen veel slimme mensen wat stoïcisme echt inhield, ze verdiepten zich er ook uitgebreid in: George Washington, Walt Whitman, Frederik de Grote, Eugène Delacroix, Adam Smith, Immanuel Kant, Thomas Jefferson, Matthew Arnold, Ambrose Bierce, Theodore Roosevelt, William Alexander Percy, Ralph Waldo Emerson. Ieder van hen las, bestudeerde, citeerde of bewonderde de stoïcijnen.
De oude stoïcijnen zelf waren ook geen dommeriken. De namen die je in dit boek tegenkomt – Marcus Aurelius, Epictetus, Seneca – behoren toe aan respectievelijk een Romeinse keizer, een voormalige slaaf die een invloedrijke spreker en vriend van keizer Hadrianus werd, en een beroemde toneelschrijver en politiek adviseur. Er waren stoïcijnen als Cato de Jongere, die een gerespecteerde politicus was; Zeno, een welvarende koopman (zoals meerdere stoïcijnen waren); Cleanthes, een voormalig bokser die als waterdrager werkte om zijn opleiding te bekostigen; Chrysippus, een langeafstandsloper wiens werken geheel verloren zijn gegaan, maar die meer dan zevenhonderd boeken schreef; Posidonius, een ambassadeur; Musonius Rufus, een onderwijzer; en vele anderen.
Tegenwoordig (vooral sinds het boek Het obstakel is de weg) heeft het stoïcisme een nieuw en divers publiek bereikt dat varieert van coaches van de American-footballteams de New England Patriots en de Seattle Seahawks tot rapper LL Cool J en sportverslaggever Michele Tafoya. Ook vele topsporters, CEO’s, hedgefundbeheerders, kunstenaars, leidinggevenden en publieke figuren houden zich ermee bezig.
Wat hebben al deze beroemde mannen en vrouwen in het stoïcisme gevonden dat anderen hebben gemist? Een heleboel. Terwijl academici het stoïcisme vaak zien als een verouderde methodologie die niet zo belangrijk is, zijn het meer de ‘doeners’ in de wereld die erachter zijn gekomen dat het hun de broodnodige kracht en het uithoudingsvermogen geeft voor hun moeilijke leven. Toen journalist en burgeroorlogsveteraan Ambrose Bierce een jonge schrijver het advies gaf om de stoïcijnen te bestuderen om zo te leren ‘hoe hij een waardige gast kon zijn aan de tafel van de goden’, of toen schilder Eugène Ddeelacroix (beroemd door zijn schilderij De Vrijheid leidt het volk) het stoïcisme zijn ‘troostende religie’ noemde, spraken ze beiden uit ervaring.
Dat gold ook voor de dappere abolitionist kolonel Thomas Wentworth Higginson, die het eerste geheel zwarte regiment in de Amerikaanse Burgeroorlog leidde en die een van de betere vertalingen van Epictetus vervaardigde. Plantagebezitter en schrijver William Alexander Percy, die de reddingsoperaties leidde tijdens de grote overstroming van de Mississippi in 1927, had een uniek uitgangspunt toen hij over het stoïcisme zei dat ‘als alles verloren is, dat het enige is wat standhoudt’. Auteur en durfinvesteerder Tim Ferris beweerde hetzelfde toen hij naar het stoïcisme verwees als het ideale ‘persoonlijke besturingssysteem’. (Andere machtige leidinggevenden, zoals Jonathan Newhouse, CEO van Condé Nast International, zijn dat met hem eens.)
Maar het lijkt wel alsof het stoïcisme zeer goed te gebruiken is op het slagveld. Toen kapitein James Stockdale (Medal of Honor-ontvanger) in 1965 in Vietnam uit zijn neergeschoten vliegtuig sprong en na de landing gevangen werd genomen en uiteindelijk vijf jaar lang werd gemarteld, wiens naam lag er toen op zijn lippen? Epictetus. Net als dat er van Frederik de Grote werd gezegd dat hij ten strijde trok met de werken van de stoïcijnen in zijn zadeltassen, nam marine- en NAVO- aanvoerder generaal James ‘Mad Dog’ Mattis de Overpeinzingen van Marcus Aurelius met zich mee op uitzending naar de Perzische Golf, Afghanistan en Irak. Ook zij waren geen professors, maar beoefenaars van de leer, en doordat het stoïcisme zo praktisch is, paste de filosofie perfect bij hun doel.
Van Griekenland naar Rome naar nu
Het stoïcisme is een filosofische leer die aan het begin van de derde eeuw voor Chr. in Athene werd ontwikkeld door Zeno uit Citium. De naam voor de leer is afkomstig van het Griekse woord stoa, dat veranda betekent, want dat was waar Zeno in het begin lesgaf aan zijn leerlingen. De stoïcijnen onderscheiden in hun filosofie en hun werk het beoefenen van drie belangrijke disciplines:
- de discipline van waarneming (hoe we de wereld om ons heen zien en waarnemen);
- de discipline van handelen (de beslissingen die we nemen en de handelingen die we doen, en de reden erachter);
- de discipline van de wil (hoe we met dingen omgaan die we niet kunnen veranderen, hoe we een helder en overtuigend oordeel bereiken, en hoe we leren begrijpen wat onze plek is in deze wereld).
De stoïcijnen zeggen dat we geestelijke helderheid verkrijgen door onze waarnemingen te beheersen. Door onze handelingen op de juiste wijze en rechtvaardig aan te sturen, kunnen we effectief zijn. Door onze wil te gebruiken en ermee op één lijn te zitten, vinden we wijsheid en perspectief om met alles wat op ons pad komt om te gaan. De stoïcijnen geloofden dat ze, door zichzelf en hun medeburgers beter te maken in deze disciplines, veerkracht, een doel en zelfs vreugde creëerden.
Het stoïcisme ontstond in de roerige oudheid en richtte zich vooral op de onvoorspelbare aard van het dagelijks leven. Het bood een reeks praktische hulpmiddelen die ervoor bedoeld waren om elke dag te gebruiken. Onze moderne wereld lijkt misschien compleet anders dan de geverfde veranda (stoa poikilè) op de Atheense agora, het Forum Romanum en het Romeinse hof.
Maar de stoïcijnen deden er alles aan om zichzelf eraan te herinneren (zie bij 10 november in dit boek) dat de dingen waarmee ze te maken hadden niet veel verschilden van die van hun voorouders. Ook dachten ze dat de aard en het eind van het menselijk bestaan in de toekomst niet radicaal zouden veranderen. Een dag is zoals alle andere dagen, zoals de stoïcijnen graag zeiden. Dat is nog steeds zo. En dat brengt ons bij het punt waarop we ons nu bevinden.
Filosofisch leven
Sommige mensen zijn gestrest. Anderen overwerkt. Misschien heb je moeite met de nieuwe verantwoordelijkheden die het ouderschap met zich meebrengt. Of misschien is het de chaos van een nieuwe onderneming. Of ben je al succesvol en probeer je om te gaan met de plichten die macht en invloed met zich meebrengen? Probeer je een verslaving de baas te worden? Ben je hevig verliefd? Of rol je van de ene mislukte relatie in de andere? Sta je op het punt om met pensioen te gaan? Of geniet je van je jeugd? Ben je druk en actief? Of dodelijk verveeld?
In welke situatie je je ook bevindt, wat je ook meemaakt, de wijsheid van de stoïcijnen kan je helpen. In veel gevallen beschrijven ze dingen op een manier die ontzettend modern overkomt. Dat is waar we ons in dit boek op gaan richten.
We halen onze wijsheden rechtstreeks uit de stoïcijnse canon, en presenteren een selectie van de oorspronkelijke vertalingen van de beste passages uit de werken van de belangrijkste drie figuren van de Jonge Stoa: Seneca, Epictetus en Marcus Aurelius. Daar voegen we nog een paar verzamelde uitspraken van hun stoïcijnse voorgangers aan toe (Zeno, Cleanthes, Chrysippus, Musonius en Hecato). Bij elk citaat vertellen we een verhaal, geven context, stellen een vraag, voegen een oefening toe, of leggen we het perspectief uit van de stoïcijn die de uitspraak heeft gedaan, zodat je beter gaat begrijpen naar welke antwoorden je op zoek bent.
Het werk van de stoïcijnen is altijd fris en relevant geweest, ongeacht het historische komen en gaan van hun populariteit. Het is niet onze intentie om hun werken te herstellen, te moderniseren of op te frissen (er bestaan namelijk heel veel uitstekende vertalingen). In plaats daarvan is het onze bedoeling om de enorme collectieve wijsheid van de stoïcijnen te organiseren en zo goed mogelijk in verteerbare, toegankelijke en samenhangende stukjes over te brengen. Je kunt (en dat is aan te raden) het oorspronkelijke werk van de stoïcijnen in boekvorm oppakken (zie ‘Leestips’ achter in dit boek). In de tussentijd hebben we hier voor de drukke en actieve lezer geprobeerd een dagelijkse overpeinzing te selecteren die zowel functioneel als beknopt is, net als de filosofen van wie deze teksten afkomstig zijn. En volgens de stoïcijnse traditie hebben we materiaal toegevoegd dat het stellen van belangrijke vragen uitlokt en bevordert.
De indeling van dit boek volgt de drie disciplines (waarneming, handelen en de wil) en is vervolgens verder verdeeld in de belangrijkste thema’s binnen deze disciplines. Elke maand ligt de nadruk op een bepaalde eigenschap en elke dag biedt je een nieuwe manier van denken of handelen aan. De onderwerpen die de stoïcijnen zeer belangrijk vonden, vind je in deze kalender terug: deugdzaamheid, sterfelijkheid, emoties, zelfinzicht, kracht, juist handelen, problemen oplossen, acceptatie, geestelijke helderheid, pragmatisme, onbevooroordeelde gedachten en plicht.
De stoïcijnen waren de grondleggers van ochtend- en avondrituelen: voorbereiding in de ochtend, reflectie in de avond. We hebben dit boek zó geschreven dat het je bij beide helpt: één overpeinzing per dag voor elke dag van het jaar. (En inclusief een extra dag voor de schrikkeljaren!) Als je de noodzaak voelt, kun je er een schrift bij pakken waarin je je gedachten en reacties opschrijft en verwoordt (zie 21 en 22 januari, en 22 december), iets wat de stoïcijnen vaak deden.
Ons advies is dat je begint op de bladzijde met de datum waarop je dit boek bent gaan lezen en dat je het bijpassende stuk van elke datum blijft lezen terwijl het jaar vordert en dan terugkeert bij het begin van het nieuwe jaar. Veel lezers vertellen ons dat ze eerst het hele boek lezen, en dan bij een tweede lezing elke dag genieten van het stukje op de betreffende datum. Het maakt niet uit hoe je dit boek leest, want het doet niets af aan de kracht ervan.
Het doel van deze praktische aanpak van filosofie is dat je er een beter leven door krijgt. Wij hopen (waarbij we de woorden van Seneca aanhalen) dat de woorden in dit boek kunnen en zullen worden omgezet in daden. Met die gedachte bieden we dit boek aan.
