BESTEL DE PALLIATIEVE MAATSCHAPPIJ
De Koreaans-Duitse filosoof Byung-Chul Han publiceerde in 2021 De palliatieve maatschappij, een kritisch filosofisch essay over waarom we als samenleving niet meer met pijn en lijden kunnen omgaan. Anneke Munnik schreef er voor Logon 2022-3 de onderstaande boekbespreking over.
Stel je een film voor over een gezin met twee ouders en twee kinderen, een hond en een kat. Zij wonen in een superschoon huis en hebben alles wat ze willen hebben. Alles wordt voor hen geregeld; het hele huis wordt mechanisch gereinigd. Dat is trouwens bij iedereen zo; er is geen ‘hoog en laag’.
Iedereen is altijd gezond en er wordt veel gelachen. De vader gaat naar zijn werk (omdat hij dat graag wil) en alles wat hij daar doet, slaagt. Hij heeft een prima werkgever en is bevriend met al zijn collega’s. Als ze geen zin hebben in werken, gaan ze naar huis. Werken is overbodig, maar wel leuk. De moeder werkt ook, als ze zin heeft, en heeft weliswaar twee bevallingen meegemaakt, maar onder narcose. De kinderen gaan lachend en grappend naar school, waar ze leren waar ze zin in hebben en er kan niets misgaan, want er zijn geen vereisten. Het is heel leuk op school, alle kinderen zijn vriendjes en vriendinnetjes en de leerkrachten zijn liefdevol en grappig.
De hond en de kat kunnen het buitengewoon goed met elkaar vinden. De hond heeft geleerd om de kattenbak te gebruiken, die automatisch wordt geleegd en gereinigd. Het eten van mens en dier is altijd smakelijk en gezond tegelijk. Ziekte en dood komen niet voor. Ouderdom ook niet – die wordt voorkomen. O, wat heerlijk.
Hoe lang kun je zo’n film verdragen? Val je in slaap? Maar waarom? Het is toch ideaal zo? Dat is toch waar we collectief naar streven? Altijd gelukkig zijn? Nooit meer problemen? Niets hoeven doen, alleen waar je zin in hebt?
Er is al een film gemaakt die ongeveer zo begint, inmiddels alweer lang geleden: De Truman Show, met de elastische Jim Carey in de hoofdrol. Gelukkig (voor ons kijkers) valt er al gauw zomaar opeens een schijnwerper uit de lucht en gaat hij nattigheid voelen. Anders zaten wij negentig minuten te kijken naar een grenzeloze leegte, naar een half leven, een bewegingloze toestand waarbij we ons stierlijk zouden vervelen.
Wat er ontbreekt, is de andere helft van het leven, de helft die diepte geeft aan geluk. Zoals je als alles dezelfde kleur blauw zou zijn, niets zou kunnen onderscheiden, zo kun je in een leven van stom geluk geen diepte vinden. De diepte komt door lijden, door pijn, door verdriet, ziekte, verlies. Als we alles blauw willen hebben, dan wijzen we de andere kleuren af. We willen ook die tussentinten niet. En op den duur kijken we argwanend naar lichte nuances in het blauw. We zijn dan blauwgelukkig, dat wil zeggen, uitsluitend gelukkig met alles wat blauw is. Het witte licht, dat immers uit alle kleuren bestaat, zullen we dan nooit kennen.
Truman, in ‘De Truman Show’, heeft zo’n fijn leven. Alles is geregeld. Hij leeft in een realityshow, waarin hij geboren is. Hij weet dus van niets. De regisseur zorgt dat hij nooit in moeilijkheden komt. Iedereen is altijd aardig (wat dan ook niet echt blijkt te zijn). Toch wil hij voelend leven, echt het leven ondergaan. Liever pijn en verdriet dan eindeloze leegte. En uiteindelijk ontsnapt hij – het gewone leven in, met pijn, verdriet en gemis, ziekte, dood en ouderdom.
De Koreaans-Duitse filosoof Byung-Chul Han stelt in zijn boekje De palliatieve maatschappij dat we vandaag de dag alle leed vermijden, dat alles ‘welgevallig’ moet zijn tegenwoordig. Positief denken, alleen je mooie kanten laten zien, alles verbeteren, vooral niet verdrietig zijn. Geen dingen zeggen die conflicteren. Als je denkt dat je niet mooi bent, dan regel je dat met botox, plastische chirurgie of make-up. Als je verdriet hebt, neem je een coach, of therapie, of een zelfhulpboek. Alsjeblieft geen verdriet, zeg. Pijn hoeft al helemaal niet meer; pijnstillers te over.
In De palliatieve maatschappij, dat veel weg heeft van een vlugschrift, citeert Han de Amerikaanse pijnexpert David B. Morris, die stelt dat het Amerikaanse volk het eerste volk is dat denkt dat het je recht is om pijnvrij te zijn. Mensen slikken daartoe middelen die gewoonlijk aan stervenden worden gegeven: palliatieve sedatie.
Aanstaande ouders laten van alles screenen om te voorkomen dat hun kindje gehandicapt of ziek ter wereld komt. Heel begrijpelijk, laten we duidelijk zijn, maar toch een symptoom van een zieke maatschappij. Ziek, in de zin van dat de maatschappij iets mankeert: besef van de zin van leed, verdriet en pijn. Wie denkt dat het leven draait om gemak, geluk, vermaak, gezondheid en welgesteldheid, wie denkt dat het na dit leven afgelopen is en er ervóór niets is geweest, die wil er iets van maken, iets prettigs, waaraan je terug kunt denken tegen de tijd dat je misschien het besluit neemt dat het leven voltooid is. Natúúrlijk…
Maar wat nu als het totaal anders blijkt te zijn? Als leed, pijn en ongeluk de wortels zijn, waaruit de levensboom kan groeien? Als de donkere, vochtige bodem, waarin we geen lichtpuntje zien, de voedingsbodem blijkt te zijn voor werkelijk durend geluk, dat op een heel andere basis is gestoeld? Een geluk waarbij het niet om onszelf draait, maar om alles tegelijk? De wereld, de medemensen, de hele natuur, de kosmos…
Als we ervan uitgaan dat leed een doel dient, en dat dat het doel voor wereld en mensheid is, dan zal dat leed zich niet opzij laten zetten. Sterker nog: als wij werkelijk leed nodig hebben, dan zullen wij, de in ons aanwezige intelligentie die achter alles werkt, altijd een weg vinden om het onszelf toe te dienen. En als wij ons verdoven, soms letterlijk, door harde muziek, of onze gevoelens met pijnstillers (sommige mensen gebruiken die als ‘dimmers’), drugs of videogames, social media en noem maar op, dan zal het nog harder moeten gaan wil het tot ons doordringen. En het gáát hard, of niet?
En als we dan stilvallen, bijvoorbeeld door lockdowns, dan komt de hele hoeveelheid ineens naar boven. Alles wat we niet wilden, lag om de hoek te wachten. Wat als we meer ruimte zouden maken voor het ongewilde, meer vertrouwen zouden hebben in het leven, en vooral meer ruimte zouden maken om eens bij de dingen stil te staan, zou ons leven dan radicaal kunnen veranderen? Als we niet bang zijn om ‘nee’ te zeggen tegen de neiging om onszelf te beschermen, dan is het ook gemakkelijker ‘ja’ zeggen. Dan is een ‘ja’ niet een ‘ja, maar…’, maar iets waar je volledig achter kunt staan. Leven met hart en ziel, in plaats van met harnas en angst.
Kiezen we in onze jacht op geluk niet juist voor het kleine geluk, het tijdelijke, even-geen-last-van-iets-hebben-geluk? En moesten we ons in het oude verhaal, op weg naar Luilekkerland, niet eerst door de rijstebrijberg heen eten? ‘Welgevalligheid,’ zegt Byung-Chul Han, ‘zet alleen maar het gelijke voort. (…) Het bewustzijn dat niet kan huiveren, is een verdinglijkt bewustzijn.’ Wij lijden volgens hem waarschijnlijk aan het ‘prinses- op-de-erwt-syndroom’.
‘De paradox van dit pijnsyndroom is dat men onder steeds minder steeds meer lijdt. De pijn is geen objectief vaststelbare grootheid, maar een subjectieve gewaarwording. Toenemende verwachtingen die men heeft van medicijnen, gekoppeld aan de zinloosheid van de pijn, zorgen dat zelfs de kleinste pijntjes onverdraaglijk lijken. En we hebben geen betekenisverbanden, geen narratieven, geen hogere instanties en doelen meer die de pijn overkoepelen en draaglijk zouden maken. Verdwijnt de pijnlijke erwt, dan gaan de mensen onder zachte matrassen lijden. Het is immers juist de persistente zinloosheid van het leven zelf, die pijn doet.’
Het is misschien aanvankelijk zuur om te aanvaarden dat diepgevoeld verdriet, ook dat van een kind, al vinden we dat nog zo erg, uiteindelijk zal verkeren in diepgevoeld geluk. Zoals in een muziekstuk dat dissonanten bevat die oplossen in harmonie, de hemel opklaart en we wonderlijk ontroerd kunnen worden vanwege die diepte. We kunnen pas evenwicht vinden, als we hebben gewankeld, eraf zijn gevallen, er weer opgeklommen, zodat we begrijpen wat evenwicht ís. Pijn en leed komen op onze weg, als het daar tijd voor is. De kunst is niet om ze zo snel mogelijk weg te krijgen, maar ze op de juiste wijze te ontvangen. Zoals een goed gastheer zijn gasten omringt met zijn zorgen.
In het hoofdstuk ‘Pijn als waarheid’ geeft Han pijn de volgende eigenschappen:
- Pijn is binding. Wie elke pijnlijke toe-stand afwijst, kan zich niet binden.
- Pijn is onderscheid. Hij articuleert het leven.
- Pijn is werkelijkheid. We nemen de werkelijkheid vooral waar aan de hand van de weerstand die pijn doet. ‘In het postfactische tijdperk met fakenieuws of deepfakes ontstaat een werkelijkhheidsapathie, ja een werkelijkheidsanesthesie. Alleen een pijnlijke werkelijkheidsshock zou ons daaruit kunnen halen.’
Han verwijst naar grote kunstenaars, wier werk uit pijn is geboren zoals Schubert, Van Gogh, en denkers als Nietzsche, Proust, Kafka, Meyrink. Pijn brengt ook vernieuwing, het is ‘de vroedvrouw van het nieuwe’.
De mensen verzwakken door hun zelfverwenning, ze verweken. Ze durven zich niet naakt te tonen, zich kwetsbaar op te stellen, verwondbaar te zijn. Ze zijn bang voor elkaar geworden. Volgens Han is een leven zonder dood en pijn geen menselijk, maar een ondood leven. ‘De mens schaft zichzelf af om te overleven. Mogelijk zal hij de onsterfelijkheid bereiken, maar dan wel ten koste van het leven.
Iedereen kan de eerste zijn om het vizier te laten vallen en om open, ontvankelijk en voelend te gaan leven. En als één het doet, volgen er meer. Dan hoeft de schok die er is om ons op te wekken, niet meer zo groot te zijn. Het kán ook zachter…
Byung-Chul Han schiet af en toe door in het boek. Zo noemt hij de tendens tot het ‘palliatieve’ een paradigmaverschuiving, terwijl het eerder een glijdende schaal is die nu zo ver is doorgegleden dat het plotseling heel duidelijk wordt wat er gebeurt. Een echte paradigmaverschuiving is gebaseerd op inzicht dat het tot nu toe gedane echt niet meer kan. Dan ontstaat er een crisis, ofwel in een individu, of een groep, of in de maatschappij of de mensheid als geheel. De palliatieve samenleving is een symptoom van het einde van een periode, waarop een werkelijke paradigmaverschuiving móet volgen.
Iemand schreef ooit: Alles wat je doet wordt altijd steeds erger. Niet in de zin van slechter, maar van steeds méér. En dat gaat door totdat het onontkoombaar duidelijk is. Dat gaat twee kanten op. Aanvankelijk lijkt het een goede gedachte: positief zijn, positief denken, maar dan ontstaan er eigenaardigheden, zoals niet meer ‘fout’ zeggen, maar ‘niet goed’. En uitdrukkingen als: ‘Dat verdient niet de schoonheidsprijs,’ waar iets schandalig is afgehandeld.
Werkelijk positief zijn is niet alles bedekken met zoete taal, of alles vergoeilijken, of zo lang polderen tot er werkelijk niemand meer echt tevreden kan zijn. Werkelijk positief in het leven staan alleen mensen met inzicht in de grotere werkelijkheid, áchter al die voorvallen en neigingen. Deze mensen doen geen uitspraken die klinken als de affirmaties die sommigen voor de spiegel doen, maar stellen neutraal wat er aan de hand is, áls ze iets zeggen. Dat kan dan confronterend zijn, maar nooit persoonlijk.
Een doorgeschoten tendens maakt ons attent op wat er niet klopt, en dat doen pijn en schokkende gebeurtenissen ook. Ze maken ons wakker. Zo schreeuwt Byung-Chul Han ons ook zijn wekroep in het oor. Wie doorgaat met bedekken en wegredeneren raakt in een diepe slaap. Dan ontstaat er een situatie zoals J. van Rijckenborgh eens schetste: ‘Als dikke dromers hangen ze aan de spaken van het levenswiel.’ Allemaal in slaap gesust door verwenning.
Ook in de spirituele sector wordt veel positiefs gezegd, wat er meestal op neerkomt dat we eigenlijk goden zijn en als we ons dat herinneren, we ook goddelijke medewerking krijgen. Zoals zo vaak is het ook weer niet niet waar, waardoor mensen deze woorden met graagte ontvangen. Ze zijn welgevallig. Ons diepste wezen is inderdaad goddelijk en als we daaruit zouden leven, dan zouden we dat zijn.
Maar welk eerlijk mens dat zijn eigen gangen nagaat kan zeggen dat hij goddelijk is? Waarom zouden er heilige geschriften overal ter wereld bestaan die gewag maken van een proces, van een ‘pad’ dat moet worden gegaan, met obstakels en verzoekingen? Kunnen wij dat overslaan? Moesten de Boeddha en Jezus gelouterd worden, maar wij niet? Zijn er mensen die in één klap al hun gehechtheden kunnen laten vallen, of is dat dan een waan?
Als God Liefde is, dan is alles wat er gebeurt ook liefde, al zien en voelen wij dat niet. Pijn mag illusie zijn, maar dan is het een illusie binnen een illusie, die op die plaats een liefdevol doel dient. Eerst krijgen we een zachte aanraking en als we niet luisteren, een duwtje. Een schop krijgen we pas als we niet willen doen waarvan we weten dat het goed is.
BESTEL DE PALLIATIEVE MAATSCHAPPIJ
