BESTEL DE ROZENKRUISERS IN NEDERLAND

De egelantier of eglantier (Rosa rubiginosa) behoort tot de rozenfamilie en kent diverse toepassingen. In het verleden is deze roos vaak aangeplant om te laten verwilderen, onder andere om in de duinen verstuiving tegen te gaan. In kalkrijke duinen is de soort daarom veel aanwezig. Ook was deze roos al vroeg populair bij de aanleg van tuinen bij kastelen en als haag. De wandeling Spoor van licht door de binnenstad van Amsterdam gaat onder andere over de Egelantiersgracht. Op de gevel van nummer 50 is de gevelsteen ‘In liefde bloeiende’ te zien. Dat devies verwijst naar een van de bekendse en oudste rederijkerskamers die bekend staat als de Egelantier. Waren daar rozenkruisers bij betrokken? Dat is één van de vele vragen waar Govert Snoek op ingaat in zijn boek De Rozenkruisers in Nederland. 

Rederijkers waren mensen in verenigingsverband bij elkaar kwamen om uit te wisselen over gedichten en andere teksten. Bijna iedereen die zich met literatuur bezighield werd lid van een rederijkerskamer of was er nauw bij betrokken. De teksten die werden besproken konden overal over gaan, ook over dat wat nu wel mysteriewijsheid wordt genoemd en die werd uitgedragen in onder andere de manifesten van de klassieke rozenkruisers. Hieronder volgt een gedeelte over ‘In liefde bloeyende’ uit uit het boek ‘De Rozenkruisers in Nederland’ van Govert Snoek.

BESTEL DE ROZENKRUISERS IN NEDERLAND

DE ROZENKRUISERS IN NEDERLAND, P. 259 – 261

Rehorst wijst  op het(onderstaande) blazoen van de Amsterdamse rederijkerkamer d’Eglantier, ook de Oude Kamer genoemd. Op het blazoen is Christus aan het kruis te zien dat gevormd wordt door een eglantier of wilde duinroos. Het devies van de kamer, waar Roemer Visscher een belangrijke rol in speelde, luidt ‘In liefde Bloeyende’. Deze voorstelling zou naar de rozenkruisers verwijzen; het probleem is echter dat de Kamer al ver voor 1614 gesticht was.

Het is goed mogelijk dat deze voorstelling ontleend is aan een plaat uit een werk van de mysticus Heinrich Seuse (Suso) uit Konstanz (1300 – 1365), dat in 1482 in Augsburg werd gedrukt. Dat kan wijzen op een mystieke inslag bij de oprichters van de rederijkerkamer d’Eglantier. Indien deze mystieke invloed in 1614 nog steeds in de Eglantier te vinden was, zou dat een eventuele interesse in de rozenkruisers verklaren. Mystici worden namelijk, zoals gezien, wel een van de bronnen van inspiratie voor de rozenkruisers genoemd. Het is overigens helemaal niet onwaarschijnlijk dat de rederijkers zich ook voor de rozenkruisers interesseerden. Zij hielden zich namelijk niet alleen bezig met het literaire puzzel- en knutselwerk maar ook met het spitsvondig uitpluizen van theologische begrippen.

Dat blijkt ook uit het (bovenstaande) schilderij ‘De rederijkerkamer’ uit 1659 van een anonieme schilder dat het interieur van de Haarlemse kamer ‘De Wijngaertrancken’ voorstelt. Op het schilderij worden de rederijkers afgebeeld als Calvijn, Arminius, een katholiek priester, Luther, Socinus, mogelijk Jan Hus, Menno Simonsz, een libertijn, een Jood, een Turk en een collegiant. De zwierig geklede libertijn heeft wel wat weg van Torrentius zoals afgebeeld op het schilderij van Dirk Hals.

Roemer Visscher, die zeer goed bevriend was met Hendrick Laurensz Spiegel, kende Torrentius waarschijnlijk. Het enige officieel aan Torrentius toegeschreven (bovenstaande) stilleven, waarop de matigheid emblematisch uitgebeeld wordt – een beker tussen een kruik en een kan en nog wat andere voorwerpen, alsmede muzieknoten met tekst – is namelijk een vergroting van het embleem dat voorkomt op Visschers ‘Sinnepoppen’, dat in 1614 bij Blaeu verscheen. Kort voor 1614 circuleerden de emblemen van Visscher al in kleine kring in Amsterdam.

Het stilleven dateert eveneens van 1614, dus het jaar waarin de Fama Fraternitatis in druk verscheen. Rehorst haalt voorts uit ‘Elck wat Wils +’, het in zeventiende-eeuwse schrift gedrukte bijschrift van Visschers matigheidsembleem, de letters E, R en + of Eques Roseae crucis, dus ridder van het rozenkruis . Rehorst meent zelfs dat Torrentius Visscher opvolgde als leider van de rozenkruisers.

Een andere aanwijzing is mogelijk te vinden op de eerste pagina van ‘Sinnepoppen’ waar de spreuk ‘Iovis omnia plena’ wordt uitgelegd met ‘Dat God alles vervult, alhoewel sulcks niet en schijnt’ zodat het waar is dat ‘Nihil est in rebus inane’ of ‘daer is niets ledighs of ijdels in de dingen’. Dat doet wat denken aan de tekst in het grafgewelf van Christian Rosenkreuz: ‘Nequaquam vacuum’ of ‘Er is volstrekt geen ledige ruimte’. Eveneens aan tractaat II, ‘Een algemeen gesprek van Hermes met Asclepius’, uit het Corpus Hermeticum.

Al deze theorieën blijven wat vaag en moeilijk bewijsbaar. Het is echter een feit dat Roemer Visscher personen van allerlei slag in zijn huis aan de Gelderse kade over de vloer kreeg van wie het niet uitgesloten is dat zij met elkaar de ideeën, die in de manifesten waren neergelegd, bespraken. Onder hen bevonden zich W.J. Blaeu, M. le Blon, G.A. Bredero, J. van Campen, P.C. Hooft, H. Goltzius, J. Torrentius, H.L. Spiegel, J. van den Vondel en vele anderen. Een aantal van hen wordt op de een of andere manier met de rozenkruisers in verband gebracht.

INHOUDSOPGAVE VAN ‘DE ROZENKRUISERS IN NEDERLAND’

1. 1. Inleiding
   2. Achtergrond 2.1 Rond 1600 – 2.2 Overzicht van de rozenkruisers vanaf circa 1600 –
      2.3 De manifesten (Fama, Confessio en Chymische Hochzeit) – 2.4 Samenvatting van de manifesten – 2.5 Herkomst manifesten – 2.6 Aard en doel van de rozenkruisers – 2.7 Reacties op de manifesten – 2.8 Rozenkruisers, “Dichtung oder Wahrheit”
   3. De Nederlandse Fama Fraternitatis en Confessio Fraternitatis en Nederlandse reacties (1615-1624)
      3.1 Fama Fraternitatis en Confessio Fraternitatis – 3.2 Chymische Hochzeit – 3.3 Nederlandse reacties (1615-1624) op de Fama Fraternitatis en Confessio Fraternitatis – 3.4 Paulus de Kempenaer – 3.5 M.B. – 3.6 J.B. – 3.7 L.V. – 3.8 L.D.V.Z. – 3.9 Andreas Hoberveschel von Hobernfeld – 3.10 Samenvatting Nederlandse reacties – 3.11 Dirck Volkertz Coornhert
   4. Johannes Torrentius (Johannes Symonsz van der Beek) / Haarlem 4.1 Het proces Torrentius – 4.2 Steun en gratie voor Torrentius, Massa, Le Blon, Vernatti – 4.3 Torrentius een verdacht persoon ? – 4.4 Huygens en Torrentius – 4.5 Torrentius’ ’sociëtijt’ – 4.6 Torrentius’ leer – 4.7 Torrentius rozenkruiser ? – 4.8 Vrienden en bekenden van Torrentius – 4.9 Besluit
   5. Enkele theologen over de rozenkruisers 5.1 Jean Roberti (Rudolf Goclenius en Johannes Baptista van Helmont) – 5.2 Het oordeel van de Leidse theologen – 5.3 Willem Teellinck – 5.4 Gravamina Harlemensis – 5.5 Laurentius Beyerlinck – 5.6 Gisbertus Voetius – 5.7 Johannes Hoornbeek – 5.8 Petrus van Mastricht, Franciscus Ridderus, Johannes à Marck, Friedrich Adolph Lampe – 5.9 Besluit theologen
   6. Enkele historieschrijvers over de rozenkruisers 6.1 Willem Baudartius – 6.2 Pieter Jansz Twisck – 6.3 Nicolaes Jansz van Wassenaer – 6.4 Gijsbert Lap van Waveren – 6.5 Johannes Cluverus – 6.6 Georg Hornius – 6.7 Foeke Sjoerds
   7. Den Italiaenschen Waerseggher en een Silezische monnik
   8. Plaatsen in verband gebracht met de rozenkruisers 8.1 Amsterdam – 8.1.1 Rubens aan de Peiresc – 8.1.2 Joachim de Wicquefort en Andreae’s Societas Christiana, Menasseh ben Israel, Petrus Sarrarius, Samuel Hartlib, John Dury, Jan Amos Comenius – 8.1.3 Een spotprent op de broederschap van het roode kruis – Johannes Torrentius – Roemer Visscher – Maria Tesselschade Visscher – Theodoor Rodenburg – Pieter Cornelisz Hooft – Joost van den Vondel / Constantijn Huygens – Joost van den Vondel – Constantijn Huygens – Samuel Coster – Een onbekende en de duivel – Besluit spotprent op de rozenkruisers – 8.1.4 Gerard Thibaults schermclub – Nicolaes van der Laen, Cornelis van Hogelande, Rene Descartes – Theodoor Rodenburg, Anna Roemers Visscher, Anna Maria Schuurman – Adrian van Nieulandt – Johannes Torrentius – Michel le Blon, Daniel Jonctys, Daniel Sennert – Besluit Gerard Thibault – 8.1.5 Michael Maier – 8.1.6 Johann Rudolf Glauber – 8.1.7 Pieter Cornelisz Plockhoy van Zierikzee en Andreae’s Invitatio Fraternitatis Christi – 8.1.8 Franciscus van den Enden en Baruch de Spinoza – 8.1.9 Een rozenkruisgebed – 8.1.10 Besluit Amsterdam – 8.2 ’s Gravenhage – 8.3 Leiden – 8.3.1 Thomas en Govert Basson – 8.3.2 Robert Fludd – 8.3.3 Govert Basson, Robert Fludd, Henri Renerius, Pieter Rammaseyn, Barend Rhijnenburg, Laurens Gysbertsz van Nyendael, Adriaan Vlacq, Nicolas Barnaud, Cornelis Daemsz – 8.3.4 Govert Bassons veilingcatalogus van 1630 – 8.3.5 Vervolg catalogus Basson – 8.3.6 Catalogus Van Raphelingen – 8.3.7 Catalogus Johannes Werrinck – 8.3.8 Johannes Antonides van der Linden – 8.3.9 Catalogus Johann Elichmann – 8.4 Warmond – 8.4.1 Rozenkruisers in Warmond
   9. Personen in verband gebracht met de rozenkruisers 9.1 Daniel Stolcius (Stoltz von Stoltzenberg) – 9.1.1 Daniel Stolcius en zijn album amicorum – 9.1.2 Willem Jansz Blaeu – 9.1.3 Besluit Stolcius – 9.2 Cornelis Drebbel – 9.2.1 Was Julianus de Campis een pseudoniem voor Cornelis Drebbel ? – 9.2.2 Leven van Drebbel – 9.2.3 Gerrit Pietersz Schagen – 9.2.4 Gerrit Pietersz Schagen, taal der natuur – 9.2.5 Gerrit Pietersz Schagen als uitgever – 9.2.6 Jan Hendrick Jarichs van der Ley – 9.2.7 Cornelis Drebbel en Hendrick Goltzius – 9.2.8 Drebbels vrienden in Alkmaar en zijn geschriften – 9.2.9 Praag, Londen – 9.2.10 Samenvatting Drebbel – 9.3 Joachim Morsius – 9.3.1 Morsius in Nederland – 9.3.2 Joachim Morsius, Frans van Schooten, Johannes Mercator, Bernhard Paludanus, Jan Izaac Pontanus, Ernst Brinck en anderen – 9.3.3 Ernst Brinck, Philipp Ziegler – 9.3.4 Joachim Morsius, Ysbrandt van Rietwyck, Daniel van Vlierden – 9.3.5 Morsius’ latere reizen in de Republiek – 9.3.6 Besluit Morsius – 9.4 Petrus Mormius (Pierre Morme) – 9.4.1 Mormius als auteur – 9.4.2 Comenius over Drebbel en Morme – 9.4.3 Identiteit Mormius – 9.4.4 Herkomst Mormius – 9.4.5 Besluit Mormius – 9.5 Friedrich Grick – 9.5.1 Grick als veelschrijver – 9.5.2 Herkomst Grick – 9.5.3 Grick in Altdorf – 9.5.4 Grick als dichter – 9.5.5 Besluit Grick – 9.6 Michel le Blon – 9.6.1 De Bry, Jennis – 9.6.2 Verdere verwanten van Michel le Blon – 9.6.3 Michel le Blon, Böhme en de rozenkruisers – 9.6.4 Böhme en rozenkruisers – 9.6.5 Besluit Michel le Blon – 9.7 Vincent van Drielenburch, Jan van Doorn, Jan Jansz van Arnhem, Jacob van der Voort en anderen – 9.7.1 Een brief van de rozenkruisers aan Vincent van Drielenburch – 9.7.2 Utrecht, Jan van Doorn – 9.7.3 Jan Jansz. van Arnhem – 9.7.4 Van Drielenburch en alchemie ? – 9.7.5 Leven van Van Drielenburch – 9.7.6 Na 1618 – 9.7.7 Nieuwe problemen met de magistraat – 9.7.8 Nog meer problemen – 9.7.9 Portret Van Drielenburch – 9.7.10 Geschriften van Van Drielenburch – 9.7.11 Conclusie Van Drielenburch
   10. Besluit 

1. 1. 6. Résumé
         Bijlagen
         Literatuur
         Ongedrukte bronnen
         Afkortingen
         Personenregister

BESTEL DE ROZENKRUISERS IN NEDERLAND

LEES OVER DE BOVENSTAANDE BOEKEN OVER DE GESCHIEDENIS VAN DE ROZENKRUISERS