BESTEL GOD IS GEESTIG – GILLES QUISPEL – EEN EERBETOON AAN DE GNOSIS
Deze achtste en laatste bijdrage in het kader van de zomerserie Historische vernieuwers in de Nederlanden is gewijd aan de nestor van het wetenschappelijke onderzoek naar de gnosis: Gilles Quispel (1916-2006). Stichting Rozenkruis en de Bibliotheca Philosophica Hermetica organiseerden een symposium ‘God is geestig’ over deze geboren polemicus die graag de publiciteit zocht. Die titel, een uitspraak van de emeritus hoogleraar, geeft aan hoe hij was: temperamentvol, altijd een kwinkslag, scherp van geest en scherp van pen. In het gelijknamige symposionboek brengen promovendi, familie en bewonderaars een saluut aan deze grote figuur.
BESTEL GOD IS GEESTIG – GILLES QUISPEL – EEN EERBETOON AAN DE GNOSIS
INLEIDING
Gilles Quispel (1916-2006) staat bekend als een van de autoriteiten op het gebied van de voornamelijk gnostische geschriften, gevonden bij Nag Hammadi in 1945. Naar aanleiding van de ontdekking van het gnostische Evangelie van Thomas schreef hij in zijn notities van die dag:
‘Het is warm vandaag in Caïro. Overdag ging het nog, maar ’s avonds drijft de wind de hitte uit de woestijn naar de stad. Mijn Franse collegae zijn naar een restaurant gegaan, om de genoegens van de Arabische keuken te smaken. Ik zit alleen op een kamer in mijn hotel. Voor mij op tafel, onder een leeslamp, een foto van een Koptische tekst die ik tracht te ontcijferen. Het idee dat ik de eerste ben, na zoveel eeuwen, die dit leest! Langzaam dringt de betekenis van de woorden tot mij door. Het zijn korte spreuken. Zij beginnen alle met de woorden: Jezus zegt. En in mijn hoofd voortdurend de gedachte: heeft hij dat gezegd?’
Er is reden te over om in 2016, het honderdste geboortejaar van de ‘nestor van de gnosis’, een dag te wijden aan de spirituele en wetenschappelijke nalatenschap van Gilles Quispel. Tijdens deze dag spreken oud-collega’s en oud-promovendi over hermetische en gnostische thema’s, die niet alleen tot Quispels terrein behoren maar ook nauw gerelateerd zijn aan dat van de Bibliotheca Philosophica Hermetica.
Ook wordt tijdens deze dag gepresenteerd het boek Hermetische Geschriften, ingeleid, vertaald en toegelicht door Roelof van den Broek en Gilles Quispel. Het is een uitgave die drie vertalingen verenigt van hermetische teksten, tezamen vrijwel de gehele thans bekende filosofisch-hermetische literatuur van de Oudheid omvattend. Het Corpus Hermeticum, de Asclepius en de Stobaeus-Fragmenten zijn indertijd alle drie opnieuw vertaald, het eerste door Van den Broek en Quispel samen, het tweede door Quispel en het derde door Van den Broek.
Rozekruis Pers
Peter Huijs, uitgever
BESTEL GOD IS GEESTIG – GILLES QUISPEL – EEN EERBETOON AAN DE GNOSIS
GOD IS GEESTIG – ESTHER RITMAN
‘God is geestig’ en dat was Gilles Quispel ook. Hij vond het heerlijk om zijn toehoorders te prikkelen met een spitsvondige of controversiële opmerking. Zelfs nu, bij de aankondiging van dit symposion, gebeurde dat nog. We kregen een mailtje waarin stond: ‘Wat een titel: God is geestig. Kan hij ook lachen, praten, woedend worden, belonen en bestraffen et cetera? Mijnheer Quispel als mens kan geestig zijn, maar God…’
Ik kom daar zo graag nog op terug, maar eerst wil ik u, mede namens de Stichting Rozenkruis en het Center for History of Hermetic Philosophy, van harte welkom heten op dit symposion God is Geestig. Vandaag vieren we de honderdste geboortedag van Gilles Quispel, pionier van de gnosis van het hart, en brengen we een eerbetoon uit aan de studie van de hermetische gnosis.
Gilles Quispel staat bekend als een van de autoriteiten op het gebied van de voornamelijk gnostische geschriften, gevonden bij Nag Hammadi in 1945. De laatste vijfentwintig jaar van zijn leven was hij, hoewel al lang met emeritaat, nauw verbonden aan de Bibliotheca Philosophica Hermetica. Hij heeft samen met zijn collega en opvolger in Utrecht, Roelof van den Broek, een van de hermetische hoofdwerken, het Corpus Hermeticum, in het Nederlands vertaald en toegelicht (eerste druk 1990). Hij vertaalde en becommentarieerde nóg een belangrijke hermetische tekst, de Asclepius (1996).
In zijn ‘ter kimme neigende leven’, zoals hij het zelf noemde, ontwikkelde hij weer een enorme productiviteit en bracht Valentinus de gnosticus en zijn Evangelie der Waarheid (2003) en Het Evangelie van Thomas (2004) uit via de uitgeverij van de BPH, In De Pelikaan, beide edities doorspekt met zijn bloemrijke commentaar.
Tijdens die 25 jaar van samenwerking, die Gilles bestempelde als ‘zijn tweede leven’, ontstond er een warme vriendschapsband tussen de familie Ritman en Gilles en Lien Quispel. We hebben gouden momenten beleefd toen we samen naar Venetië zijn gereisd om onze tentoonstelling Magia, Alchimia, Scienza te bekijken, die in de Marciana-bibliotheek zo’n 57.000 bezoekers trok. Hoogtepunt voor Gilles was uiteraard het Griekse handschrift van het Corpus Hermeticum, met annotaties van kardinaal Bessarion, de grondlegger van de Marciana-bibliotheek.
Een ander onvergetelijk moment was toen ik met mijn vader in de tuin zat bij Gilles, en mijn vader hem uitnodigde om de vertaling ter hand te nemen van het Evangelie van de Waarheid van de gnosticus Valentinus. Gilles riep toen ontvarend uit dat je het een oude man toch niet aan kon doen om zoiets te vragen, maar de volgende dag belde hij me op om te vertellen dat het eerste hoofdstuk op papier stond omdat hij ‘de schrijfpest’ had gekregen…
Ik heb vele uurtjes bij Gilles en Lien in Bilthoven doorgebracht. Ik vond het heel bijzonder om Gilles niet alleen als wetenschapper, maar ook als geestelijk wezen te leren kennen. Sommige ontmoetingen en vriendschappen reiken verder dan het verstand kan bevatten. Toen Gilles samen met Lien en hun dochter Louise een laatste reis naar Egypte maakte, voelde ik me op een ochtend bijzonder onrustig en gaf een op gegeven moment toe aan mijn intuïtie om even te bellen om te vragen of alles goed ging. Louise nam de telefoon op en zei tegen me: ‘Esther, het is ongelooflijk dat je nu belt. Ik loop net de ziekenkamer van mijn vader uit, hij is vijf minuten geleden overleden.’ Ja, de geest waait waar hij wil, zeggen ze wel eens… Tijdens de voorbereiding van dit symposion liet de gedachte me niet los dat Gilles precies wist waar hij het over had toen hij met zoveel nadruk zei dat God geestig is.
Ik vond enkele prachtige fragmenten in hoofdstuk 12 van het Corpus Hermeticum, in een gesprek van de Driewerf Grote Hermes met Tat over de geest die het Al doordringt, die dit volgens mij precies tot uitdrukking brengen.
Hermes: ‘De geest, Tat, is uit het wezen van God zelf [ontstaan] (…) de geest is niet afgescheiden van het wezen van God, maar komt als het ware uit hem voort, zoals het zonlicht uit zijn bron. In mensen is de geest een god. (…) Het lichaam is een beeld van de idee. De idee is een beeld van de ziel. Zo is de lucht het fijnste gedeelte van de grondstof. En de ziel is het fijnste gedeelte van de lucht. En het fijnste gedeelte van de ziel is de geest. En het fijnste gedeelte van de geest is God. God omvat alles en doordringt alles. (…) In het Al is er niets dat hij niet is. Daarom is er ook geen grootte, geen ruimte, eigenschap, vorm of tijd, waardoor God wordt omvat. Want hij is het Al. En omdat hij het Al is, doordringt hij alles en omvat hij alles. Hem, die de zin van alle dingen is, jongen, moet je aanbidden en vereren. Er is maar één eredienst waarmee God gediend wordt: een goed mens zijn.’
Geachte aanwezigen, deze prachtige hymne is te vinden in dit monumentale boek, Hermetische geschriften, dat ik straks zal overhandigen aan Roel van den Broek, Joost Ritman en Reinout Quispel. De vertalingen, van de hand van Gilles Quispel (1916-2006) en Roelof van den Broek (1931), werden eerder in drie afzonderlijke boeken gepubliceerd, voorzien van verhelderende inleidingen en commentaren. Voor deze uitgave in één band heeft laatstgenoemde de vertalingen in enkele gevallen grondig herzien en de inleidingen en aantekeningen aangepast aan de huidige stand van het onderzoek.
Roel, Gilles Quispel zei wel dat een professor het zelden eens is met een andere professor. Dit zal ongetwijfeld het geval zijn geweest bij de redactie van de teksten in deze bundel die door Gilles zijn vertaald en van commentaar voorzien. Ik heb dan ook het allergrootste respect voor de wijze waarop je deze bundel geactualiseerd en deels grondig geredigeerd hebt volgens jouw laatste wetenschappelijke inzichten. Deze standaardeditie van de hermetica is een wetenschappelijke mijlpaal, die niet zo snel geëvenaard zal worden.
Joost, graag wil ik je samen met dit boek enkele woorden overdragen die Gilles Quispel uitsprak tijdens zijn rede ter gelegenheid van de opening van een tentoonstelling in de BPH op 16 maart 2001:
‘Het is maar goed dat de Bibliotheca Philosophica Hermetica bestaat. Hier heerst eerbied voor de vrije wetenschap. Hier worden ketterse geschriften niet wegverklaard of weggewenst. Lang leve het vrije onderzoek van de gnosis. Lang leve de Bibliotheca Philosophica Hermetica en zijn stichter.’
Reinout, graag overhandig ik jou, als mede-initiatiefnemer van dit symposion en als woordvoerder van de familie Quispel tijdens deze dag, ook een exemplaar van dit prachtige boek, als eerbetoon aan het levenswerk van jouw vader. In de commentaren komt tot uitdrukking dat het in het hermetisme van de oudheid niet alleen maar om religieus gekleurde filosofische beschouwingen ging, zoals zo vaak wordt gesuggereerd. Het ging om echte religie en authentieke religieuze vervoering, getuige enkele regels uit deze hymne van de ingewijde in de achtste en de negende sfeer, paragraaf 50:
‘Ik zal de lofprijzing opzenden uit mijn hart
en mijn gebed richten tot de grens van het Al
en het begin van het begin,
de onsterfelijke vondst van wat door de mensen gezocht wordt,
de verwekker van het licht en de waarheid,
de zaaier van de logos,
de liefde die het onsterfelijke leven schenkt.’
INHOUD
- Inleiding
- God is geestig – Esther Ritman (Bibliotheca Philosophica Hermetica)
- Gilles Quispel, onderzoeker en vertaler – Roelof van den Broek (emeritus hoogleraar RUU)
- Hermetisch denken – Wendelijn van den Brul (Stichting Rozenkruis)
- De kennis van het hart. Een 21e-eeuwse update – Annine van der Meer (Stichting Pansophia)
- De verbinding van de hoogste godheid met het menselijke leven op aarde – Boudewijn Koole (auteur)
- Gilles Quispel, eminent kenner van de gnostiek – Jacob Slavenburg (auteur)
- Slotwoord Quispel Centennial – Reinout Quispel (hoogleraar Melbourne University)
- Bijlage Per aspera ad fontes – Wouter Hanegraaff (hoogleraar UvA)
- Noten bij artikel ‘De kennis van het hart’
Bron: God is geestig, Gilles Quispel, een eerbetoon aan de hermetische Gnosis – symposionreeks 38
