Tijdloze wijsheden voor een beter leven – Henk Smeijsters over levenslessen van ‘klassieke denkers’ - Spirituele teksten

BESTEL TIJDLOZE WIJSHEDEN VOOR EEN BETER LEVEN

Veel moderne crises worden veroorzaakt doordat we niet of te laat in staat blijken ons denken, voelen en handelen drastisch te veranderen. Om deze noodzakelijke verandering te kunnen bewerkstelligen kunnen de tijdloze wijsheden van denkers uit het verleden ons in de goede richting wijzen. ‘Tijdloze wijsheden voor een beter leven’ biedt een verfrissende blik op de inzichten van enkele van de grootste denkers uit de westerse geschiedenis. Hoewel hun ideeën al eeuwen geleden werden geformuleerd, zijn ze verrassend relevant voor onze huidige tijd.

Henk Smeijsters geeft een heldere uitleg en praktische toepassingen van het gedachtegoed van onder anderen Aristoteles, Marcus Aurelius, Spinoza, Schopenhauer en Nietzsche. Hij laat zien hoe we hun wijsheden kunnen gebruiken om maatschappelijke ontwikkelingen de goede kant op te sturen en hoe we betekenis en zin aan ons leven kunnen geven.

INLEIDING

In de hedendaagse zoektocht naar vooruitgang geloven we vaak dat alles wat nieuw is, beter is. Maar is dat altijd zo? Het feit dat bepaalde ideeën in een andere tijd en context zijn ontstaan, betekent niet automatisch dat ze verouderd zijn.

Hannah Arendt noemde Walter Benjamin een ‘parelduiker’. Ook ik probeer in dit boek een parelduiker te zijn, iemand die in de geschiedenis parels van het filosofische, religieuze en poëtische denken opduikt. Het zijn parels die niet verloren mogen gaan, omdat zij ons nog steeds iets te vertellen hebben. Als we deze parels uit het verleden bestuderen, blijkt dat zij een ware schatkamer zijn.

Parelduiken in het verleden is nogal gewaagd. Volgens de ene opvatting is het een hachelijke zaak in oudere geschriften antwoorden te zoeken op vraagstukken die zich specifiek in onze tijd aandienen. Maar volgens de tegenovergestelde opvatting is alles anders en toch hetzelfde. Onze tijd is anders, maar de existentiële vragen ten aanzien van betekenisverlening en zingeving waarmee we tijdens ons leven geconfronteerd worden, zijn niet veranderd.

Ik sluit me aan bij deze tweede opvatting, kijk met hedendaagse ogen naar de inzichten van denkers uit het verleden en pas deze toe op onze tijd. Omdat dezelfde woorden bij hen iets anders kunnen betekenen dan bij ons, liggen misinterpretaties op de loer. Toch heb ik dit risico bewust genomen. Het maakte het schrijven van dit boek tot een gedurfde, maar ook interessante en spannende onderneming. Naast de valkuil dat de woorden en inzichten van denkers uit het verleden mogelijkerwijs niet matchen met onze tijd, doemt nog een andere valkuil op: dat ik niets wezenlijks toevoeg omdat er over veel denkers uit het verleden al zoveel gezegd en geschreven is. Toch heb ik ook dit mogelijke bezwaar naast me neergelegd.

Tijdens het schrijven heb ik me bezonnen op mijn studie andragogiek die rijk was aan filosofie. Filosofische vragen naar de zin van het leven waren van meet af aan verbonden met pedagogische en andragogische vragen.

Vanaf het begin van de filosofie hebben filosofen de mens aangespoord zichzelf en elkaar te vormen met als doel het karakter te ontwikkelen en een deugdzaam leven te leiden. Filosofische verhandelingen gingen bijvoorbeeld om het verwerven van autonomie, natuurlijkheid en authenticiteit, het matigen van behoeften en beheersen van emoties, het in jezelf verankeren van geestelijke waarden, het ontwikkelen van praktische wijsheid en het oordeelsvermogen. Veelzeggend is dat Immanuel Kant, de grote filosoof van de Verlichting, meer waarde hechtte aan de praktische, dan aan de theoretische rede.

Ook in mijn ogen heeft filosofie als belangrijkste opdracht het leven en samenleven van mensen beter te maken. Andragogische filosofie is in onze tijd onmisbaar. Hetzelfde geldt voor religie en kunst, die eveneens een andragogische opdracht hebben. De levenslessen die ik uit het werk van enkele van de grootste denkers uit de westerse geschiedenis afleid, zijn bedoeld als ondersteuning bij het zelf ontwikkelen van je karakter en het zelf vormen van je deugden. Zij zijn geen voorschriften maar inspiratiebronnen.

Ons karakter heeft een onveranderbaar aangeboren deel en een veranderbaar aangeleerd deel. Waarden en normen, idealen, (on)deugden en gedragspatronen zijn aangeleerd en kunnen dus veranderen. Neem als voorbeeld de klimaatcatastrofe. Wat met het oog hierop zou moeten veranderen – het ideaal, de norm, de aandrang en ondeugd om steeds meer te produceren en consumeren – is een ingeslepen gewoonte. Te veel mensen identificeren zich met waarden, normen en idealen die de klimaatcatastrofe veroorzaakt hebben. Het zou beter zijn als zij zich identificeren met waarden, normen en idealen waarvoor minder grondstoffen en energie nodig zijn.

Wat we in onze wereld hard nodig hebben is een morele en geestelijke omwenteling, in de woorden van Friedrich Nietzsche: een Umwertung aller Werte, een herwaardering van alle gangbare waarden. Om deze noodzakelijke omwenteling te kunnen bewerkstelligen zijn de tijdloze wijsheden van denkers uit het verleden onmisbaar. Met de parels die ik in dit boek opduik wil ik lezers inspireren de noodzakelijke morele en geestelijke omwenteling in gang te zetten.

Ik ben niet zo radicaal als Søren Kierkegaard die zegt dat het hem niks kan schelen als zijn boeken niet gelezen worden. Ik hoop wel degelijk iets te kunnen bewerkstelligen. Toch voel ik mijn schrijven op dezelfde manier aan zoals hij. Ik schrijf omdat ik, in een tijd waarin de beschaving lijkt te wankelen, niet kan en niet wil zwijgen. Ik schrijf omdat ik wijzer wil worden, zonder gerichtheid op de markt, in de hoop dat ik daardoor de mensen die er ook zo over denken een hart onder de riem kan steken.

De denkers die ik in mijn boek Hoe je een beter mens wordt bespreek, zijn. allemaal ná 1900 geboren. De denkers die ik in het onderhavige boek bespreek zijn allemaal vóór 1900 geboren. De term ‘klassiek’ in de ondertitel verwijst niet uitsluitend naar denkers die tot de klassieke oudheid behoren. De selectie gebeurde op basis van twee criteria.

Het eerste criterium is dat het denkers betreft die geschikt zijn om te helpen bij het duiden van actuele maatschappelijke ontwikkelingen. Het tweede criterium is dat deze denkers bouwstenen aandragen voor levenslessen die ons helpen de maatschappelijke ontwikkelingen de goede kant op te sturen en betekenis en zin aan ons leven te geven. Ik geef geen volledig overzicht van hun werk, maar kies als perspectief de deugdethiek, karaktervorming, bildung en existentiefilosofie. Met het oog op de maatschappelijke en existentiële ontwikkelingen die ik wil duiden heb ik ervoor gekozen die delen uit hun oeuvre te bespreken die in het bijzonder relevant zijn. De denkers zijn geordend aan de hand van hun geboortejaar.

Elk hoofdstuk heeft dezelfde opbouw. Op de informatie over het leven en werk volgen belangrijke inzichten van de betreffende denker die aansluiten bij de actualiteit. Vervolgens werk ik de relatie tussen deze inzichten en actuele maatschappelijke ontwikkelingen uit. Het hoofdstuk eindigt met enkele levenslessen die we daaruit kunnen afleiden. Ik heb geprobeerd in dialoog met de denkers te komen tot een translatio (vertaling), imitatio (nabootsing) en aemulatio (overtreffing).