BESTEL WU WEI, UBUNTU, BUEN VEVIR
Levenskunst is van alle tijden en alle windstreken. In Wu Wei, Ubuntu, Buen Vivir laten Michel Dijkstra en Simone Bassie enkele hoogtepunten van het mondiale levenskunstige denken zien. Drie hoofdgedachten staan centraal in hun overzicht: de netwerkgedachte, het zoeken zonder vooroordelen en grenzeloze nabijheid. Deze kernthema’s structureren de volgorde van honderd door hen gekozen ideeën uit de wereldfilosofie.
‘Wu Wei, Ubuntu, Buen Vivir’ geeft honderd manieren om te leven in honderd puntgave beschrijvingen. Zo leer je van de hele wereld hoe je vandaag eens in het leven zult staan. Bovendien ontstaat gaandeweg het lezen een filosofische landkaart met de belangrijkste begrippen als knooppunten. Een boek voor elke dag, een handzaam naslagwerk en een gereedschapskist voor iedereen die zelf verbanden tussen alle windrichtingen wil maken.
De waarheid is een land zonder wegen.
De mens kan hem niet bereiken via een organisatie,
geloofsbelijdenis, dogma, priester of ritueel,
niet via filosofische kennis of een psychologische techniek.
Hij kan de waarheid vinden door de spiegel van relaties
en het begrijpen van zijn eigen geest.
INLEIDING: DE WAARHEID IS EEN LAND ZONDER WEGEN
Ik ben omdat wij zijn
Ubuntu spreekwoord
De weg ontstaat door hem te begaan
Zhuang Zi
Verlichting is intimiteit met alle dingen
Essentie van Eihei Dōgen’s werk
Wat is filosofie? Een fundamentele vraag die juist daardoor geen eenduidig antwoord kent. Door de eeuwen heen hebben verschillende culturen zich onafhankelijk van elkaar gebogen over de grote kwesties van het mens-zijn: ‘Wat is goed?’, ‘Wat is de liefde?’, ‘Wat is er na de dood?’ en last but not least, ‘Wat is de zin van het leven?’ Ondanks het ontbreken van een definitief antwoord zijn bepaalde filosofische tradities wel degelijk een duidelijke richting ingeslagen. Zo wordt het westerse denken vanaf het begin gekenmerkt door een zekere nadruk op het theoretiseren. Met een beetje goede wil kunnen we stellen dat Thales van Milete, die leefde rond 600 v.Chr., de eerste natuurkundige theorie van het Westen ontwikkelde: ‘Alles is water!’
Als wij onze blik richten op de etymologie van het begrip ‘theorie’ wordt het karakter van de westerse wijsbegeerte nog duidelijker. Dit woord is namelijk afgeleid van het Griekse theōrein, dat letterlijk ‘afstandelijk toeschouwen’ betekent. Een Oud-Griekse zin zoals theōrein ta Olumpia betekent dan ook ‘kijken naar de Olympische Spelen’. Deze activiteit impliceert een scheiding tussen subject en object, tussen de toeschouwer en hetgeen hij of zij ziet. We zijn niet aan het sporten, maar zitten aan de zijlijn.
In tegenstelling tot dit westerse theoriebegrip is de oosterse filosofie juist praktisch gericht; het is een weg. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de woorden die hindoes gebruiken om hun leer te beschrijven: ‘de oneindige weg’, in het Sanskriet ananta dharma genaamd. Of het kernconcept uit het taoïstische denken: Tao of de Weg.
Vanzelfsprekend willen wij hier geenszins generaliseren: ook de westerse filosofie kent tal van praktische wegen. Opvallend genoeg zijn deze levenskunsten vooral te vinden aan het begin van de westerse traditie, bijvoorbeeld bij de antieke (neo)platonici, stoïcijnen en epicuristen en vanaf ongeveer halverwege de vorige eeuw, zoals het existentialisme of, meer recent, het werk van Alain de Botton. Een door alle eeuwen ononderbroken filosofische en levenskunstige oefenweg zoals boeddhisme, hindoeïsme of shintō is echter moeilijk te vinden in het Westen.
Wat de aanwezigheid van levenskunst betreft lijkt de Afrikaanse filosofie meer op het oosterse denken dan op het westerse. Ook deze vorm van denken vindt tegenwoordig steeds meer ingang in onze cultuur, inclusief het straatbeeld. Wie tegenwoordig door een gemiddelde woonwijk fietst, ziet in de vensterbank namelijk niet alleen Boeddha in zijn karakteristieke mediterende of op zijn zij liggende houding, maar steeds vaker ook donkergekleurde poppetjes die een menselijke toren vormen. Dit zijn de zogenaamde ubuntu-beeldjes, die een centrale gedachte uit deze filosofie veraanschouwelijken, namelijk dat de mens in zijn eentje niets is. Hij of zij kan zich alleen ontplooien dankzij het netwerk waarin hij of zij zich bevindt.
Dit boek is ontstaan vanuit een reflectie op de waarde van de levenskunstige wegen uit de wereldfilosofie, primair de westerse, oosterse en zuidelijke. Wij willen de lezer graag doen stilstaan op enkele hoogtepunten van het mondiale levenskunstige denken, waarna hij of zij gesterkt door dit panorama verder kan gaan met de eigen denkrichting. Bij deze imaginaire tour laten wij ons inspireren door drie hoofdgedachten uit de wereldfilosofie: de netwerkgedachte (‘Ik ben omdat wij zijn’), het zoeken zonder vooroordelen (‘De weg ontstaat door hem te begaan’) en grenzeloze nabijheid (‘Verlichting is intimiteit met alle dingen’).
Daarbij kiezen wij ervoor om de titels van de stukjes binnen deze drie onderdelen in de brontaal op te nemen als deze bekend genoeg zijn in het Westen, zoals wu wei. De meer obscure termen hebben wij in het Nederlands weergegeven. Het in elkaar haken van de drie kernthema’s structureert de volgorde van de honderd door ons gekozen levenskunstige lemma’s.
Tijdens het vervaardigen van deze stukjes hebben wij ons primair op de premoderne filosofie gericht, omdat levenskunst tijdens deze periode hoog op de wijsgerige wereldkalender staat. Vanaf het aanbreken van de moderne tijd voltrekt zich in het Westen een steeds radicaler wordende breuk met de levenspraktijk; denken staat niet langer uitsluitend in dienst van het bestaan. Binnen deze ontwikkeling is de wijze waarop Francis Bacons fameuze motto ‘Kennis is macht!’ wordt uitgelegd emblematisch: de mens onderzoekt de natuur om haar te kunnen beheersen.
Overigens zou Bacon zich in zijn graf omdraaien als hij wist hoe zijn woorden hun eigen leven gingen leiden. In Het Nieuwe Atlantis, zijn visioen van een ideale technologische maatschappij, wordt filosofische kennis juist ingezet om de toestand van voor de zondeval te herstellen. Een project dat dichter bij de middeleeuwen dan de moderne tijd staat: ‘We hebben bepaalde lofzangen en gebeden die we dagelijks zeggen, met lof en dank aan God voor Zijn wonderlijke werken, en gebedsvormen waarin we vragen om Zijn hulp en zegening voor de verrichting van ons werk en om dat nuttig en vroom in te zetten.’
Het gebruik van de rede om de natuur te beheersen in plaats van haar primair in te zetten voor reflectie op de levenskunst heeft een aanmerkelijk voordeel en een even groot nadeel. Het Westen heeft door de hoge vlucht van wetenschap en techniek grote delen van de wereld gekolonialiseerd, bijvoorbeeld het Indiase subcontinent, Zuid-Amerika en delen van Afrika. China werd niet overgenomen, maar bleef qua technologische ontwikkeling achter.
Opvallend genoeg hebben al deze niet-westerse cultuurgebieden filosofieën ontwikkeld waarin verbinding tussen ongeborenen, levenden en voorouders (Afrika) centraal staat of een verbindend hoogste principe of kracht (het taoïsme of de Azteekse filosofie). Zo stellen de Azteken dat de hele werkelijkheid door één hoogste en heilige kracht gedragen wordt: teotl. Dit hoogste principe wordt gezien als één, dynamisch, leven schenkend, eeuwig zelfscheppend en -herscheppend. Het is dan ook constant in beweging en doordringt alle dingen.
INHOUDSOPGAVE
Inleiding: de waarheid is een land zonder wegen
Ik ben omdat wij zijn
De ziel is alle dingen
Nepantla
De schepping in een hazelnoot
Voorouders
Wedergeboorte
Leven is lenen
De weg ontstaat door hem te gaan
Wu wei
Isostheneia
Gelatenheid
Ahimsa
Koan
Deugd
Balanceren
Superkrachten
Eenvoud
Coöperatie
Concentratie
Spontaniteit
Omgaan met de tijd
Studeren
Besturen
Helder denken
Grote woorden
Spiegel van het verleden
V/M op het pad
Viervoudige ontkenning
Onderzoek der dingen
Grenzeloze menselijkheid
Stervenskunst
Vrijheid
Yoga
Vaardige middelen
Gedingd worden
Ataraxia
Niet-weten
Gelaat
Leegte
Multitasken
Mededogen
Verlichting is intimiteit met alle dingen
Buen vivir
Het licht in de nis
Bhakti
Wijsheid omarmen
Het wonder van vrijgevigheid
Dromen
Taoïstische verlichting
Tikkun olam
Caritas
Genezing
Hart-geest
Agyo-Ungyo
Alles ondersteunt alles
Wabi-sabi
Vlees noch vis
Spirituele dronkenschap
Grote gelijkheid
Yugen
Hier en nu
Vertragen
Volheid
Liefde die haat doodt
Ontmoeting
Ongelijkheid opheffen
Van aangezicht tot aangezicht
Nabijheid
Hoogste schoonheid
Fana‘an al-fana
Alles komt goed
Stad Gods
Al-een
Het Zuivere Land
Nirvana
Epiloog: terug naar de markt
Plaatje van de os X
Literatuur