De koning die zuiver moet zijn, vrij van alle kwaad – harmonie tussen Horus en Seth – tekst uit ‘Het mooie westen’

BESTEL HET MOOIE WESTEN, MYTHEN EN SYMBOLEN IN EGYPTE

Naast verschillende scheppingsmythen was er nog een mythe die belangrijk was in Egypte: de mythe van Horus en Seth. Deze mythe verhaalt hoe Osiris aan het begin van de geschiedenis als koning op aarde regeerde. Osiris wordt echter vermoord door zijn broer Seth. Seth snijdt het lichaam van Osiris in veertien stukken en verspreidt de delen over het land langs de Nijl. Isis, de zus en vrouw van Osiris, vindt de stukken weer en maakt ze tot een geheel. Ze krijgt op magische wijze nog een kind van Osiris: Horus. 

Horus wordt geboren in Neder-Egypte, waar zijn moeder Isis hem verstopt in papyrusbossen om hem te beschermen tegen zijn boosaardige oon Seth. Al vanaf de conceptie is Horus voorbestemd om koning te worden. Hij is de rechtmatige troonopvolger van zijn vader Osiris, maar Seth wil de leiding hebben. Een langdurige strijdt volgt. Wanneer Horus eenmaal volwassen is, overwint hij Seth. Hij neemt zijn plaats in op de troon en krijgt daarmee de heerschappij over Opper- en Neder-Egypte. Vanaf dat moment heerst er vrede en is alles in harmonie. 

Mythen hebben vaak meerdere betekenissen. Eén betekenis van de mythe van Horus en Seth is die van de overwinning op Maät op isfet (disharmonie, onrecht, kwaad). Regelmatig wordt deze overwinning van Horus op Seth uitgebeeld waarbij Seth de vorm heeft van een wild dier. In afbeelding 3.1 (in het boek Het Mooie Westen – mythen en symbolen in Egypte) staat Horus op een antilope, een van de verschijningsvormen van Seth. Horus wordt daarnaast veelvuldig afgebeeld terwijl hij bovenop krokodillen staat. Hij houdt daarbij slangen, schorpioenen en andere wilde dieren in zijn handen. Deze dieren komen uit het domein van Seth. Opvallend in deze voorstellingen is dat deze dieren niet worden gedood maar eerder onder controle worden gehouden. Horus wordt daarbij steeds volkomen rustig uitgebeeld: hij ‘staat er boven’ en heeft ze ‘in de hand’.

Niet alleen Horus die de vijanden overwint is een belangrijk motief in het Oude Egypte. De ‘koning die de vijanden overwint’ is een ander belangrijk motief. Dit laatste werd op verschillende manieren uitgebeeld. Vaak werden gebonden figuren in de vorm van menselijke gedaanten op sokkels van koningsbeelden afgebeeld. Zij stellen vijanden voor die aan banden zijn gelegd. De vijanden worden soms ook voorgesteld door middel van negen bogen die zich op het voetstuk van koningsbeelden bevinden, onder de voeten van de koning. Er zijn ook mengvormen waarbij de koning met behulp van Horus de vijanden overwint of mengvormen waarbij de koning áls Horus de vijanden overwint.

De koning als Horus

Deze twee motieven, ‘Horus die vijanden overwint’ en ‘de koning die de vijanden overwint’ hebben alles met elkaar te maken. De mythe van Horus en Seth is nauw verbonden met het koningschap en zit in de hele rite van de troonsbestijging van de koning verwerkt. Elke koning werd op weg naar zijn troon verbonden met de ‘Horus en Seth’-mythe en zijn overwinning op Seth die hem uiteindelijk als leider erkent. Tijdens dit proces wordt de koning langzamerhand steeds meer Horus. Het gaat om een veranderingsproces dat zich niet na de dood afspeelt, maar tijdens het leven dat betrekking heeft op het koningschap. 

Wat is het verband tussen deze mythe en het koningschap? En wie zijn deze vijanden die overwonnen moeten worden. Veel mythologische teksten geven aan dat de koning zuiver moet zijn, vrij van alle kwaad. Dan is hij Horus. De overwinning van Horus op Seth is een metafoor voor de overwinning op de minder mooie karaktertrekken in de mens. Om welke negatieve eigenschappen het gaat, komt naar voren in de uitspraken bij de weegschaal, in de ‘verklaring van onschuld’. 

Maar het begrip ‘koning’ kan meerdere betekenissen hebben. Filosofen in latere tijden beschouwden de wijze mens als iemand die koning is over zijn eigen natuur, iemand die meester is over zichzelf. In mythen van veel culturen kan het begrip ‘koning’ onder andere worden gelezen al het hogere in de mens dat de leiding heeft. Vermoedelijk heeft het woord ‘koning’ in de mythologische teksten van Egypte ook deze betekenis en kan de mythe van Horus en Seth ook zo geïnterpreteerd worden. Horus is dan de personificatie van een hoger deel in het bewustzijn van de mens: het deel dat de eenheid en verbondenheid van alle wezens beseft en van nature volgens Maät handelt. Seth is het symbool voor het meer tijdelijke deel van de mens; zijn ego. Dit deel is op zichzelf gericht en ervaart de relatie met anderen niet. 

Afgescheiden

Seth wordt meestal beschouwd als de tegenpool van Maät als hij de leiding probeert te nemen. Dus als iemand zich door Seth laat leiden en zijn ego boven zijn inzicht en zijn besef van eenheid plaatst, dan verliest hij de verbondenheid met andere mensen en andere wezens uit het oog en denkt alleen nog maar aan zijn eigenbelang. Dan heeft hij Seth op de troon gezet in plaats van Horus. 

Seth staat voor isolement, voor afgescheidenheid. In sarcofaagteksten wordt de naam van Seth vaak vervangen door een hiëroglief dat het werkwoord ‘scheiden’ of ‘afscheiden’ vertegenwoordigt. Seth is dat principe in de mens dat wanneer het de boventoon voert. afscheiding of afzondering veroorzaakt in plaats van eenheid en verbondenheid. Seth wordt dan ook omschreven als ‘degene die tevreden is met afgescheidenheid en (die) vriendschap haat’. 

Seth vertegenwoordigt daarentegen ook een grote kracht. Eén van de belangrijkste titels van Seth is ‘groot van kracht’. Deze kracht kan positief – in harmonie met andere levende wezens – en negatief disharmonisch – worden gebruikt. Seth wordt vaak gezien als de god van de wanorde, de personificatie van woede, razernij en geweld, maar eigenlijk is er alleen sprake van disharmonie wanneer iemand zijn Seth-deel voorop plaatst. Wanneer iemand zich zodanig identificeert met het Seth-deel van zijn natuur dat hij zijn oorspronkelijke, goddelijke natuur vergeet, is hij alleen op zijn ego gericht en verstoort alle harmonie. Deze mens denkt niets met andere  wezens te maken te hebben en doet al snel alles dat niet in overeenstemming is met Maät, met harmonie en rechtvaardigheid voor iedereen. Eigenschappen als ‘hebzucht’, ‘doofheid’ en ‘traagheid’ zijn hiervoor kenmerkend. De strijd tussen Horus en Seth verbeeldt een innerlijke strijd tussen algemeen belang en eigenbelang, tussen altruïsme en egoïsme. 

Horus en Seth kunnen ook op een andere manier naar voren komen, als de verbeelding van de ‘stille’ mens en de verhitte mens. Wanneer iemand zijn zelfbeheersing verliest en zich laat overheersen door onredelijke wensen en emoties, voert Seth de boventoon. Seth is dan als een Wild dier dat is losgebroken. Vandaar dat Seth vaak met wilde dieren wordt vergeleken. Iemand gebruikt ‘de grote kracht’ op dat moment niet op een manier zoals die is bedoeld: in harmonie, onder leiding van zijn inzicht, maar ‘de grote kracht’ gaat met hem op de loop. Zijn wensen en emoties zijn de baas over hem in plaats van andersom. Perfecte harmonie is het doel volgens de Egyptenaren. Seth kandaarom eveneens naar voren komen als iemand het Seth deel in zichzelf niet goed behandelt. 

Volger van Horus

In het Ramessische Droomboek komen deze principes eveneens naar voren. In dit Droomboek wordt namelijk onderscheid gemaakt tussen Horus- en Sethmensen. Hoewel een deel van de papyrusrol ontbreekt en het daardoor een gedeelte van de omschrijving van de Seth-mens mist, is er voldoende tekst over om een indruk te krijgen van wat ermee werd bedoeld. De Seth mens wordt omschreven als potentieel gewelddadig, decadent, losbandig en als een vrouwenversierder. Wanneer hij drinkt – iets dat hij vaak overmatig doet – neemt zijn Seth-natuur het over. Hij kan lid van de koninklijke familie zijn, maar hij kan ook een gewone burger zijn. Zijn op zichzelf gerichte natuur zorgt ervoor dat hij niet binnen de normen van het Egyptische ideaalbeeld van de maatschappij past. De Seth-mens wordt een ‘Volger van Seth’ genoemd, waarmee wordt bedoeld dat hij zijn Seth-natuur volgt. Daarnaast zijn er de ‘volgers van Horus’. Hoewel het karakter van deze laatste groep niet in het Droomboek wordt omschreven, zijn het deze mensen die in de velden van Osiris terecht komen.    

In de wijsheidstekst van Ptahhoteb is eveneens een aanwijzing te vinden voor wat onder een ‘volger van Horus’ wordt verstaan. Ptahhoteb zegt letterlijk dat ‘een zoon die luistert een volger van Horus is’. Luisteren wil in Egypte zeggen: je hart volgen. Het hart staat in Egypte voor wijsheid, liefde en het besef van eenheid. Een ‘volger van Horus’ is iemand die zich richt op het hogere deel in zichzelf dat van nature Maät doet. ‘Ik leef door Maät waarin ik besta; ik ben Horus die in de harten is,’ staat in het Egyptische dodenboek. 

De kracht van Seth kan ook goed worden gebruikt. Dit geeft aan dat Seth oorsponkelijk een goerde natuurkracht in de mens is Wanneer deze op de juiste manier wordt gebruikt, is alles in harmonie. Dat kan ook niet anders , want alle krachten komen uit Noen – het grenzenloze Al – en zijn dus in prioncipe goddelijk. 

De oorspronkelijke goede natuur van Seth komt ook naar voren in het Dodenboek: ‘Als Horus wordt gerespecteerd, dan zal Seth goddelijk zijn en omgekeerd.’ Als Seth goed wordt gebruikt is hij een goede hulp om in de hemel te komen: ‘Ik klim op je trap die mijn vader Ra voor mij heeft gemaakt, en Horus en Seth pakken mij bij mijn handen.’ Of zoals er in de piramideteksten staat: ‘Horus verheft mij, Seth tilt mij op’. 

Leiding

Er zijn teksten die vermelden dat Seth onder Horus wordt geplaatst: Horus is leidend en Seth is dienend. Dit leidende aspect van Horus komt ook tot uitdrukking in de naam Horus. Het woord is afkomstig van ‘hor’ dat ‘dat wat boven is’, of ‘die leiding heeft’ betekent. Daarnaast is Horus een oude hemelgod en is om die reden al verbonden met hogere hemelse aspecten. De overwinning van Horus op Seth heeft te maken met wijsheid laat leiden, doorziet dingen en heeft daardoor vanzelf geen negatieve karaktereigenschappen meer. Wanneer wijsheid regeert, is alles in harmonie. 

In de mythe verbeeldt de geboorte van Horus het opbloeien van de hogere kwaliteiten in de mens; het ontwaken, het actief worden van zijn begrip, liefde en wijsheid. Zijn boze oom Seth die hem steeds probeert te doden, verbeeldt de opspelende gewoonten, oude karakteristieken uit zijn ego die nog niet helemaal zuiver en volgens Maät zijn en die zijn pasgeboren edele idealen teniet willen doen. Wanneer Horus volwassen is geworden, overwint hij Seth. Wanneer iemand zich steeds meer met zijn hoger deel vereenzelvigt, wordt zijn karakter steeds meer dat van Horus. Wanneer Horus zo is gegroeid dat hij altijd de leiding heeft, gebruikt iemand zijn Seth-deel als een goed hulpmiddel, als een geschikt instrument om zich in de wereld uit te drukken Zijn ego is dan volledig dienstbaar aan zijn hoger deel. 

Koning

Er kan onderscheid worden gemaakt tussen mensen die het beroep koning uitoefenden en mensen die een werkelijke (innerlijke) koning waren. Deze laatsten zijn mensen die wijsheid hebben vergaard en in harmonie met Maät handelen, ongeacht wat hun beroep in het dagelijkse leven is. Dit komt onder meer in het Egyptische Droomboek naar voren. Hierin wordt gezegd dat een Seth-mens lid van de koninklijke familie, maar ook een gewone burger kan zijn. 

Een Seth-mens heeft dus niets met een echt beroep of een sociale positie in het dagelijks leven te maken. Daaruit volgt dat een Horus-mens eveneens niets met een beroep of een sociale positie te maken heeft. Een voorbeeld hiervan is Ipoey, een gewone arbeider en geen lid van de koninklijke familie. Hij is in staat om tijdens zijn leven een blik op te vangen van de niet te omschrijven schoonheid van Hathor. Hij kan de goden zien, iets dat alleen koningen en priesters kunnen tijdens hun leven. Dus wie is er koning? Horus als koning en de koning als Horus hebben eerder betrekking op het karakter van de mens dan op een beroep. 

Daarnaast was er het ideaal om een wijs mens, iemand die voor iedereen het beste wil en die het meeste inzicht heeft, het land te laten besturen. Dit ideaal is eeuwen later ook bij Plato te vinden. In ‘De Ideale Staat’ (Politeia) zet hij uiteen dat de wijste mensen de leiders van hun medemensen zouden moeten zijn. Zij staan het dichtst bij het goddelijke en kunnen invloeden van wijsheid en mededogen het zuiverst doorgeven aan hun medemensen met als doel geluk, harmonieuze groei en welzijn voor alle wezens.

De geschiedenis laat zien dat er niet altijd innerlijke koningen of wijzen het land Egypte bestuurden. Het concept was wellicht in latere tijden tot een dogma geworden, werd soms misbruikt of verviel tot een traditie waarvan niet veel meer over was dan een uiterlijke vorm zonder inhoud, tot uiteindelijk de werkelijke achtergrond helemaal was vergeten. Maar mythen en wijsheidsteksten wijzen erop dat er eens tijden waren met een rechtvaardig en wijs bestuur en een hoogstaande cultuur, tijden waarin harmonie en vrede heersten en het land en zijn bewoners bloeiden. 

De hoofdtaak van de Egyptische koning – en van elk mens die een innerlijke koning is – is om een voorbeeld van Maät te zijn, om idealen uit te drukken als goedheid, schoonheid, oprechtheid, rechtvaardigheid, wijsheid en moraliteit. Hij wordt vaak uitgebeeld terwijl hij een minatuur van de godin Maät presenteert: de koning handelt volgens Maät. Zijn ontwikkelde levenswijsheid verwerkelijkt hij in woord en daad. De koning was nog geen god, maar wel een mens met goddelijke inspiratie. Het was zijn taak om deze inspiratie te gebruiken voor het welzijn en de harmonieuze spirituele ontwikkeling van iedereen en alle wezens.

Bron: Het mooie westen – mythen en symbolen in Egypte – van Corina Zuiderduin

BESTEL HET MOOIE WESTEN, MYTHEN EN SYMBOLEN IN EGYPTE