BESTEL COORNHERT, LICHT IN EUROPA (HARDBACK)
Dick van Niekerk – neerlandicus, redacteur van de Rozekruis Pers en onderzoeksjournalist. Onderwerp: Coornhert – Licht in Europa, van Jan Peter Burger. Een zeer interessant boek over Coornhert, waarin hij als eerste de diepere betekenis peilt van Coornhert als gnosticus, denker en invloedrijk moraalfilosoof. Hij laat zien hoe Coornherts tegendraadse denken als het ware geïmpregneerd is in de geschiedenis van het ontstaan van Amsterdam en van de Nederlandse natie.
Dirck Volckertszoon Coornhert (1522-1590) kwam met een optimistische lichtboodschap van zelfverwerkelijking. Hij achtte de mens in staat om een toestand van zelfonthechting en gehele zondeloosheid te bereiken. Hij zag dat als de belangrijkste voorwaarde voor een wedergeboorte. Het vertrekpunt op de weg hier naar toe is de goddelijkheid van de diepste kern van de mens, immers zijn ziel is ‘van godlijcker aert’. Een interessant interview voor de liefhebber van de Amsterdamse en Nederlandse historie in de 16e eeuw.
Dick, je bent zelfstandig journalist, neerlandicus, en we gaan het vandaag hebben over het boek: Coornhert het licht in Europa. Wat is het voor jou geweest dat je dacht: ik wil mijn visie op dit boek gaan geven.
Mijn leven lang sinds ik gestudeerd heb, ik heb Nederlands gestudeerd, is Coornhert een onmisbaar reisgezel in mijn leven geweest. Ik ben redacteur bij Rozekruis Pers, en daar deed zich ineens de mogelijkheid voor om dit manuscript te gaan bewerken. Dat lag daar, en dat was op een hele bijzondere manier tot stand gekomen. Jan Peter Burger die alle credits van dit boek heeft – hij is de auteur van dit boek – die was daarmee met de soort pak van sjaalman (als je de Max Havelaar kent) was daarmee daar Joost Ritman gegaan, van de Ritman Library.
Hij is daar zomaar eens een middag naar binnen gegaan en heeft gezegd: dit moet jullie uitgeven. En de Ritman heeft daar toen wat in gebladerd en heeft daar zijn kerstvakantie voor uitgetrokken om het eens goed te onderzoeken en is er mee naar Rozenkruis Pers gegaan en heeft gezegd: dit moeten jullie echt gaan bewerken en uitgeven. En het heeft daar toch wel een paar jaar nog gelegen omdat er een paar redacteuren waren die er toch niet zoveel in zagen, en het grote probleem met boek was: Jan Peter – dus de schrijver – was niet meer in de gelegenheid om het echt helemaal af te maken. Het was ook niet gericht op een breed, zeg maar boekenzaak-publiek, dus we moesten er heel wat aan gaan doen. Toen heeft Peter Huijs, de uitgever, mij gevraagd: wil jij er eens aan gaan werken? We zijn er toen ook gezamenlijk aan gaan werken, twee jaar lang. Twee jaar lang om het publicabel te maken. Met alle respect voor Jan Peter maar die had het als een wetenschappelijk boek bedoeld.
Jan Peter waar komt hij vandaan?
Jan Peter is Amsterdammer woont vlakbij de Ritman Libary en die heeft daar eigenlijk zijn levenswerk van gemaakt. Het was eerst een doctoraalscriptie en hij raakte verslaafd zeg maar aan Coornhert. Het was toen zo’n dik pak toen hij daarmee naar ons toe is gekomen.
En hij heeft ja ook geschiedenis gestudeerd aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. Vandaar misschien ook zijn passie voor het leven van Coornhert?
Ja, een enorme passie en die kwam ook op mij over. Dat heb ik ook met hem gemeen. Dat had ik eigenlijk al mijn hele leven eigenlijk dat het zo samenviel. Het is een geweldige ervaring.
Heb je niet in het begin beetje getwijfeld omdat het zo’n omvangrijk project zou worden?
Getwijfeld is niet het juiste woord. We hebben wel heel goed nagedacht, want als we hieraan zouden beginnen, dan proberen we een zo breed mogelijk publiek te bereiken. Je weet al van te voren het is zo’n groot pak en dit wordt maar selectief gekocht. Daarom hebben we echte, typische redacteurentrucs uitgehaald met de tekst. Ik noem een voorbeeld: de hele tekst van 500 pagina’s hebben we in de tegenwoordige tijd gezet ja om het zo levendig mogelijk te maken. In de wetenschap wordt dat niet zo gewaardeerd, maar door de lezer des te meer.
Er worden wel de oude teksten natuurlijk wel als passage bij gehaald?
Jja, natuurlijk. Alles wat over Coornhert gaat staat in tegenwoordige tijd. Dat is mooi en heeft tegelijkertijd ook een symbolische betekenis omdat we het gevoel kregen ’ alles wat de man gezegd en geschreven heeft, heeft nu nog grote waarde.
En dat zal het altijd wel blijven hebben, denk ik.
Als dat al na 500 jaar gezegd kan worden, dan mag je wel zeggen dat het nog een hele tijd kan duren, ja.
Coornhert is misschien niet bij alle luisteraars een bekend persoon. Zou je misschien in het kort uiteen kunnen zetten wie hij was?
Ja, Coornhert is een zestiende eeuws filosoof, dichter en toneelschrijver die in 1522 in Amsterdam is geboren en geleefd heeft tot 1590. Hij die heeft een hele grote rol heeft gespeeld bij de emancipatie van de Nederland dat juist in die periode natuurlijk aan zijn de onafhankelijkheidsstrijd begon. Hij speelde niet alleen een rol in die onafhankelijkheidsstrijd, hij speelde ook een grote rol in de richtinggevende godsdienstige tendenzen die zich duidelijk in dit land voordeden.
Het boek neemt je mee van de ene religie naar de andere en naar iedereen die een stempel wil hebben in het in de ontwikkeling van Amsterdam. Vroeger heeft dat volgens mij Amsteledam. Daarin begaf hij zich, dus het was een hele complexe ingewikkelde tijd. Ik heb begrepen dat hij de zoon was van een welvarend lakenkoopman. Zijn moeder kwam van een heel vermogende familie. Als ik heel ruim denk aan de lakenkoopman, komt bij mij de vraag op: Komt daar het gezegde ‘hij
deelt de lakens uit’ vandaag?
Vermoedelijk wel. Ik denk dat het een strikt en goed georganiseerd gezin was. Dick Volkert heeft zich daar eigenlijk al heel snel aan onttrokken. Het was een van de welvarendste families van Amsterdam. Ze woonde daar vlak bij de oude Kerk en hadden daar het Spui als handelshaven voor hun artikelen. Dirk heeft zich daar vrij snel aan onttrokken. Op 15, 16 jarige leeftijd is hij met een zelfopvoedingsreis – dat was toen gebruikelijk – naar Portugal gegaan. Daar heeft hij ook van alles meegemaakt. Zo heeft hij daar de verbranding van een ketter meegemaakt. Hij heeft daar ook zich het leven geleerd en meegemaakt.
Die verbranding heeft wel zijn ogen geopend he?
Dick: Ja, dat heeft zijn hele leven verder bepaald. We hebben het dan over een jongeman van16 jaar die terug komt in de Nederlanden en verliefd raakt op Neeltje Simons, een 12 jaar oudere vrouw en een hele mooie vrouw volgens de overlevering. hij had het eerst eigenlijk op haar zus, maar dat ging niet door. Dat was zo belangrijk voor hem dat hij dat de heeft doorgezet ondanks de absolute afwijzing van zijn ouders die hem op dat moment ook hebben ook onterfd. Op dat moment en vanaf dat moment is zijn motto zijn slogan voor het leven geweest ‘kiezen doet verliezen’. Als je een keuze maakt dan maak je ook altijd een keuze voor iets wat je niet doet.
Hij is toen in Haarlem gaan wonen en daar heeft hij lange tijd allerlei functies gehad: notaris, gemeentesecretaris, hij heeft ook een heleboel gepubliceerd. Haarlem is wel de plaats waar hij het langst gewoond heeft.
Ook in Haarlem heeft bij moeilijke tijden gekend.
Absoluut, want Dirck stak mening niet onder stoelen of banken, of het nou over de protestanten ging of over katholieken. Hij had altijd een mening, een opvatting. Hij stelde zich altijd boven de partijen. Hij liet zich nooit meeslepen in discussies. Hij stelde bijvoorbeeld: wij hoeven ons niets de erfzonde – ik noem maar wat omdat dat een probleem was in zijn tijd – aan te trekken want de mens is niet voorbestemd zoals verwoord in de zogenaamde predestinatieleer. De mens is een vrij wezen die zelf kan beslissen over zijn eigen geestelijk welzijn.
En toen donderde het in Keulen?
Absoluut. Daarmee werd fundament onder allerlei kerkelijke instanties verwijderd, wan dominees en priesters zagen zich altijd nog als een tussenpersoon tussen de gelovigen en God.
Waar haalde hij het lef vandaan om dat te kunnen in die tijd?
Het was man van graniet, een unieke figuur die zeer welbespraakt was, zeer arbeidzaam – ’s morgens om zes uur opstond en al meteen aan de slag ging – een grote belezenheid had en een enorme innerlijke drang om ‘zijn’ volk tussen aanhalingstekens kennis bij te brengen die hen eeuwenlang onthouden was. Dat noemde hij ook zo: hij wilde ze bevrijden van de erfzonde in zijn zijn betekenis.
Coornhert heeft de mensen inderdaad een stuk onderricht gegeven. Dat heeft er weer aan bijgedragen dat hij een van de grondleggers is geweest van de modernisering, maar hij was wel een Amsterdams jongeman. Werd dat zo maar geaccepteerd?
Hij had een natuurlijk gezag. hij was iemand waar je niet omheen kon. Of het geaccepteerd werd was een tweede, met het werd in elke geval wel gesignaleerd. Coornhert was in elke discussie zeer prominent aanwezig. Dat was eigenlijk geen probleem. Hij kwam heel sterk door en hij was ook heel veelzijdig en creatief. Hij was een van de eersten die een uitstekend gebruik kon maken van de vernieuwing van die tijd: de boekdrukkunst. Juist door die boekdrukkunst kon hij in korte tijd een heel groot bereik onder de mensen hebben. Dat zag hij heel erg scherp voor zich.
Was dat voordat hij met etsen begon of daarna?
Dick: Dat etsen heeft hij eigenlijk van jongs af aan gedaan. Hij was politiek adviseur van Willem van Oranje en heeft op een gegeven moment naar Duitsland moeten vluchten. En daar heeft hij zich vooral met etsen en gravures in leven moeten houden.
Maar van de boekdrukkunst heeft hij wel gebruik gemaakt?
Ja, je zou dat met termen van nu kunnen zeggen: hij was een geweldig mediastrateeg. Hij wist alle middelen te gebruiken. Je moet je ook voorstellen hij geboren was vlak nadat het beroemde boek Utopia, waar Erasmus ook zoveel mee heeft gewerkt – was verschenen. Dat was eigenlijk het eerste boek dat een hele brede verspreiding kreeg door de boekdrukkunst.
Kunnen wij hem op hetzelfde niveau plaatsen als Erasmus?
Absoluut. Je zou eigenlijk kunnen zeggen dat Erasmus een internationaal erkend geleerde was, een groot man die ons de ware Bijbel weer heeft teruggegeven door zijn vertalingen enzovoorts. Erasmus was sterk gericht op het Latijn en op Europese welzijn. Bij Dirck is alles juist in de moedertaal, uit overtuiging om die moedertaal te emanciperen. Hij is een van de grondleggers daarvan geweest. En daarom kennen we in Europa Coornhert minder dan Erasmus, maar wat mij betreft staan ze op hetzelfde niveau.
Je bent neerlandicus, is Coornhert daarom een man van je hart?
Ja, het zit ook in zijn naam hè: Coorn hart.
Hij heeft natuurlijk als autodidact zichzelf heel veel aangeleerd, Latijn bijvoorbeeld om het een en ander tot stand te brengen?
Dat klopt. Op 35-jarige leeftijd is hij Latijn gaan leren. Een negenjarige jongeman heeft hem Latijn geleerd zodat hij voor het theologische stuk van de erfzonde de bronnen daarvan wilde terugvinden bij bijvoorbeeld Augustinus.
Dick, je had het net over Augustinus. Voor de luisteraars die wel de klok hebben horen luiden maar niet precies weten waar de klepel hangt. Wie was Augustinus, kun je iets over hem vertellen?
Ja, vierde eeuws filosoof, kerkgeleerde, kerkvader en ook historicus, maar vooral een filosoof die hele grote invloed heeft gehad op de leer van de kerk en vooral van de katholieke kerk want we hadden eigenlijk niet anders, de kerk van Rome. Augustinus is ook de grondlegger geweest van bijvoorbeeld de zogenaamde erfzondeleer die zegt dat eigenlijk ieder mens die geboren wordt in feite al bij voorbaat corrupt is en zich van de erfzonde heeft te ontdoen. Die leer heeft een hele zware wissel getrokken op bijvoorbeeld het protestantisme dat dan 1000 jaar later terugvalt op Augustinus.
Dan hebben we ook nog de filosofie van verdraagzaamheid van Coornhert. Wat hield deze in? Wat was zijn visie?
Coornhert hanteerde een heel beroemde regel, de gulden regel: wat gij graag wilt dat u geschiedt, dat doe ik voor een ander. En hij hanteerde die regel ook nog met in het achterhoofd ‘wat baat het als je alleen maar liefhebt wie jou liefhebben. Straal derhalve liefde uit. Ga met je liefde buiten een kringetje dat je toch al kent. Die gulden regel was volgens hem ingebakken, ingeprint als het ware, in ieder mens. Ieder mens zou volgens de gulden regel kunnen leven en vanuit die gulden regel kun je je misschien voorstellen dat de tolerantiegedachte is gegroeid.
