Jacob Slavenburg over achtergronden van de Bergrede – een gedeelte uit ‘Het verguisde christendom’ - Spirituele teksten

LEES MEER OVER HET VERGUISDE CHRISTENDOM

De ethiek in de leringen van Jezus is belangrijk om een aantal redenen. Ze geven een weg aan die de mens tot het Koninkrijk voert. Een prachtig voorbeeld van ethische leefregels is de Bergrede. Deze zogenaamde ‘rede’ is hoogstwaarschijnlijk een compilatie van een aantal uitspraken van Jezus bij verschillende gelegenheden gedaan voor uiteenlopende toehoorders. De evangelist Mattheüs heeft ze in zijn literaire opzet samengevoegd. Bij Lucas vinden we veel dezelfde uitspraken verspreid over zijn evangelie. De spreukenbron Q zal hieraan ten grondslag liggen.

Hier zien we dikwijls tegenstellingen tussen de ‘menselijke wet’ en de ‘goddelijke wet’. Geen genoegdoening door een oog of een tand met een oog of een tand (of de tegenprestatie daarvan) te vergelden, maar kwijtschelding. Dat is praktisch alleen mogelijk als het van binnenuit gebeurt in een sterk godsvertrouwen.

‘Jullie hebben gehoord dat er gezegd is: oog om oog en tand om tand. Maar ik zeg jullie een zaak niet uit te vechten met iemand die je kwaad heeft gedaan. Maar als iemand jou een klap op je rechterwang geeft, houdt hem dan ook de andere voor. Als iemand een geding tegen je aanspant om je hemd te krijgen, geef hem dan ook je jas. Als iemand je dwing hem een mijl te begeleiden, ga er dan twee met hem mee. Geef aan wie jou iets vraagt, en wend je niet af als iemand van je wilt lenen.
Jullie hebben gehoord dat er gezegd is: je zult je naaste liefhebben en je vijand haten. Maar ik zeg jullie: heb je vijanden lief en bid voor wie je vervolgen, dan zullen jullie kinderen worden van je Vader in de hemel want die laat zijn zon opgaan over slechten en goeden, en hij laat het regenen over rechtvaardigen en onrechtvaardigen. Want als je liefhebt wie jou liefheeft, welk loon verdien je dan? Doen de tollenaars dat ook niet? Als je alleen je broeders groet, wat voor bijzonders doe je dan? Doen de heidenen dat ook niet? Jullie zullen dus onverdeeld goed zijn, zoals jullie hemelse Vader onverdeeld goed is.’ (Mattheüs 5:33-48)

Liefhebben, niet vanuit profijtelijkheid, maar vanuit het hart. Daar is het onverdeeld goede. Daarom is het belangrijk, zegt Jezus, dat de mens één wordt. Vooral in het Evangelie van Thomas wordt deze staat van Zijn aangeprezen. De evangelieschrijver kent er zelfs een woord voor: monachos, eenling.

‘Jezus zei: Gelukzalig zijn jullie eenlingen en uitverkorenen, want jullie zullen het Koninkrijk vinden. Omdat jullie daar vandaan komen, zullen jullie daar ook weer terugkeren.’

De ‘eenlingen’, de onverdeelden, zullen het Koninkrijk vinden. Ook in een andere uitspraak legt Jezus een duidelijk verband tussen heelwording en Koninkrijk:

‘Als jullie de twee één maakt en als jullie het innerlijk maakt als het uiterlijk, en het uiterlijk als het innerlijk en het boven als het beneden, en als jullie het mannelijke en vrouwelijke tot één maakt, zodat het mannelijke niet mannelijk zal zijn en het vrouwelijke niet vreouwelijk … dan zullen jullie binnengaan in het Koninkrijk’

Van dit Jezuswoord in het Evangelie van Thomas zijn we vrij zeker omdat er overduidelijke parallellen zijn met bijvoorbeeld het Evangelie van de Egyptenaren en de tweede Brief van Clemens.

Andere bergredes

De schrijver van de ‘Eerste brief van Clemens’ levert een ‘kleine bergrede’ over:

‘Heb medelijden opdat je medelijden ontvangt, vergeef opdat je vergeven wordt, Zoals je doet, zal je teruggedaan worden, zoals je geeft, zal je ontvangen; zoals je oordeelt wordt je geoordeeld; zoals je zelf goed bent ontvang je ook goedheid. Met de maat waarmee je meet word je ook gemeten.’

In Didache uit dezelfde tijd lezen we soortgelijke overgeleverde leringen van Jezus.

‘Zegen hen die je vervloeken, bid voor je vijanden en vast voor hen die je vervolgen. Wat voor reden is er om jou dankbaar te zijn als je hen liefhebt die jou liefhebben? Doen de heidenen niet precies hetelfde? Maar heb lief die je haten en je zult geen vijand meer hebben.’

Een variatie op dit thema vinden we onder meer in een zeer oude papyrus:

‘En bid voor je vijanden, want wie niet tegen je is is voor je. Wie nu veraf is zal je morgen dichtbij zijn.’

De centrale boodschap van Jezus, zoals die gecomprimeerd werd weergegeven in de Bergrede, is heel lang mondeling overgeleverd en neergelegd in diverse geschriften. Wat voorbeelden (literatuurreferenties zijn te vinden in het boek):

Herinner je wat de Heer heeft geleerd: Oordeel niet opdat je niet geoordeeld wordt, vergeef en je zal vergeven worden, wees barmhartig opdat barmhartigheid je deel wordt. Met de maat waarmee je meet zal ook jou gemeten worden en gelukzalig zijn de armen en vervolgden terwille van de gerechtigheid want hen is het Koninkrijk van God. (Vroeg tweede eeuw)
Heb medelijden, zegt de Heer, opdat je medelijden ontvangt. Vergeef opdat je vergeven mag worden. Zoals je zelf doet zal ook jou gedaan worden. Zoals je geeft, zal je gegeven worden. Zoals je oortdeelt, zal je ook zelf geoordeeld worden. In de mate waarin je goed bent zal je ook goedheid betoond worden. Met de maat waarmee je meet, zal je gemeten worden . (Laat tweede eeuw)
De weg van de vrede is onze Verlosser zelf, zoals hij zei: Vergeef de zonden van hem die zondigt, opdat ook jouw zonden vergeven mogen worden; geef en er zal je gegeven worden … oordeel niet, opdat je zelf niet geoordeeld wordt … zoals de Heer zei: Met het oordeel waarmee je oordeelt zal je beoordeeld worden; en als je beschuldigt zal je beschuldigd worden. Herinner je daarom dit en draag het als gezegde bij je. Vergeef en je zult vergeven worden en veroordeel niet opdat je niet veroordeeld wordt. (Midden derde eeuw – puntjes zijn tussenvoegingen en uitweidingen)
De weg van de vrede is onze Verlosser Jezus Christus, die ons aldus geleerd heeft, zeggende: Vergeef en je zult vergeven worden, geef en er zal je gegeven worden … Oordeel niet, opdat je niet wordt geoordeeld. Want als je anderen onjuist beschuldigt, roep je het oordeel over jezelf af. Daarom zei de Heer: Met het oordeel waarop je oordeelt zal je geoordeeld worden en als je beschuldigt zal je beschuldigd worden. (Laat vierde eeuw)

Apostolische overlevering

Jezus heeft veel leringen nagelaten. Veel van zijn uitspraken zijn naar alle waarschijnlijkheid pas later opgetekend. Bij de verbreiding van de christelijke gedachten, door onder andere de apostelen, vormden de logia een belangrijke factor. Er zullen geheugensteuntjes zijn geweest om een heel scala van deze uitspraken te kunnen onthouden.

De evangelisten gebruikten dit materiaal in hun evangeliën. Maar ze waren niet de enigen, zoals we zagen. Het is opvallend hoeveel parallellen sommige uitspraken in de vroegchristelijke literatuur hebben, zonder dat ze woordelijk overeenstemmen met de versie van de evangelisten. Veelal hebben we ook te doen met uitspraken die niet (meer) in de canonieke evangeliën zijn terug te vinden. Deze uitspraken zijn bijzonder waardevol omdat de mogelijkheid zeer reëel is dat we te maken hebben met authentieke Jezuswoorden die in de vroegste gemeenten gebruikt werden. Vaak zien we ook ‘ontwikkeling’ van een bepaalde uitspraak. De originele uitspraak wordt in latere geschriften dan aangevuld of verklaard. Deze lijn is soms aantoonbaar in reeksen geschriften waarvan we de ontstaansdatum redelijk kunnen inschatten.

LEES MEER OVER HET VERGUISDE CHRISTENDOM

BESTEL HET VERGUISDE CHRISTENDOM