De benaming ‘utopie’ wordt vaak gebruikt om een ideaal aan te duiden waarvan wordt gedacht dat in de praktijk niet kan worden gerealiseerd. Het woord utopie wordt ook gebruikt voor een (denkbeeldige) ideale maatschappij waarnaar wordt gestreefd. Het tegengestelde van een utopie is een dystopie: een samenleving met akelige kenmerken die niet mag ontstaan. Er zijn vele boeken geschreven die in de laatste zin als utopie kunnen worden aangemerkt. Hieronder volgen korte beschrijvingen van vier bekende utopieën uit de Renaissance.
1 Utopia, Thomas More
Een gemeenschap van werkenden waarin de kloof tussen arm en rijk niet bestaat, waar iedereen beschikt over wat hij nodig heeft, waar alle steden hetzelfde zijn, waar geld geen rol speelt en economische misdrijven niet voorkomen: ziedaar Utopia volgens Thomas More. Het lijkt in niets op de toestand in het Westen van het begin van de zestiende eeuw, waar armoede heerste, de rechtspleging corrupt was, het grootgrondbezit tot schrijvende onrechtvaardigheden leidde en de politiek aan alle kanten faalde. Sir/Saint Thomas More (1478-1535) was advocaat. Hij maakte onder Hendrik VIII carrière in de politiek en was een goede vriend van Desiderius Erasmus; in 1529 werd hij kanselier. Veroordeeld wegens hoogverraad (hij verzette zich tegen ’s konings echtscheiding en diens verheffing tot hoofd van de kerk) stierf hij op het schavot. Vierhonderd jaar later werd More heilig verklaard.
2 Nieuw Atlantis, Francis Bacon
Een groep reizigers, verdwaald en de wanhoop nabij, belandt op een onbekend eiland in de Stille Oceaan. Algauw maakt hun argwaan plaats voor bewondering. Het eiland blijkt een thuis te bieden aan een welvarende samenleving waarvan de religieuze tolerantie en wetenschappelijke ontwikkeling ver vooruitlopen op Europa.
Francis Bacon (1561-1626) geldt als de grondlegger van de moderne wetenschap. Hoe die wetenschap eruitziet en welke rol zij speelt in de samenleving, beschreef Bacon in zijn utopie, Nieuw-Atlantis. Dit werk voorspelde allerlei technologische ontwikkelingen en inspireerde de oprichters van de Royal Society. Deze nieuwe vertaling van Nieuw-Atlantis gaat vergezeld van een uitgebreide inleiding over het leven van Bacon, zijn filosofische bronnen van inspiratie en de invloed van de tekst.
3 Christianopolis, Johann Valentin Andreae / J. van Rijckenborgh
De weg naar de ‘hogere werkelijkheid’ wordt vaak als de ontdekking van een stad beschreven. De naam van deze stad is in dit verhaal Christianopolis. De pelgrim die er binnenkomt, zal alles achter zich moeten laten wat in deze stad niet hoort. Maar dan zal hij die binnenkomst ook ervaren als een thuiskomst in een vibrerend levensveld van hogere orde. In 1619 gaf Johann Valentin Andreae een latijns werk uit met de titel Republicae Christianopolitanae Descriptio (beschrijving van de republiek Christianopolis, in het Nederlands uitgegeven als Reis naar Christianopolis). Deze tekst is weergegeven in hedendaagse Nederlandse vertaling. Daarbij toont J. van Rijckenborgh in zijn verklaringen hoe de tekst de korte weg wijst tot het hart van dit ‘hemelse Jeruzalem’
LEES MEER OVER CHRISTIANOPOLIS
4 Het labyrint der wereld – Het paradijs des harten, J.A. Comenius
Een satirische en nog altijd actuele beschrijving van onze samenleving met haar rangen en standen; een wirwar gedreven door hebzucht, hoogmoed, liefdeloosheid, domheid enz. Met tot slot de raad van de diep bewogen schrijver toch vooral de stilte in het eigen hart te zoeken, wil de mens de ware vrede binnengaan en zijn bestemming leren kennen. Comenius heeft deze twee boeken zó geschreven dat zij zonder meer in elkaar overlopen. Op de titelpagina licht hij ze aldus toe: “Een heldere beschrijving hoe in deze wereld en al haar aangelegenheden niets heerst dan dwaling en verwarring, onzekerheid en nood, leugen en bedrog, ellende en angst, en ten laatste afkeer van alles en vertwijfeling; Maar hoe hij, die zich met God de Heer alleen in de woonstede zijns harten binnensluit, zelf tot ware en volle vrede des gemoeds en tot blijdschap komt.’ Het eerste deel, een pelgrimage door onze dialectiek, is levendig geschreven, niets verbloemend en toch doortrokken met een fijne humor. Het tweede deel, dat de ’thuiskomst’ tekent, ontroert en maakt tevens ontzaglijk blij!
LEES MEER OVER HET LABYRINT DER WERELD – HET PARADIJS DES HARTEN