BESTEL THEOLOGISCH-POLITIEK TRAKTAAT VAN SPINOZA
Dit is het huis van Baruch de Spinoza in Rijnsburg. Hier heeft hij gewoond en gewerkt van 1660 tot 1663 bij een vriend die chirurgijn was. Spinoza was van beroep lenzenslijper. Dus lenzen voor verrekijkers, vergrootglazen en microscopen, maar hij was ook filosoof. En hij is één van de grootste filosofen aller tijden. Hier in Rijnsburg schreef hij de meest belangwekkende traktaten over bijvoorbeeld tolerantie, over godsdienstvrijheid en ook over vrijheid van meningsuiting.
Eigenlijk is dat best een gekke naam: Spinoza. Hij kwam oorspronkelijk uit Portugal en in het Portugees betekent Spinoza, of Espinoza: doorn of prikkel. En prikkelen deed hij, want op zijn werk heeft hij heel, heel veel kritiek gekregen. Mensen waren echt boos over wat hij schreef.
Dit is de bibliotheek van Spinoza. Wij weten dat omdat er na zijn dood een inboedellijst gemaakt is. Al die boeken zijn verdwenen, maar we hebben alles weer verzameld en dat staat hier. En hierin staan werken die hij zelf geschreven heeft, bijvoorbeeld het boek Theologisch politiek traktaat. Hierin staat een hoofdstuk over vrijheid van meningsuiting.
LEES OVER DE BOVENSTAANDE BOEKEN VAN SPINOZA
‘Aangetoond wordt,’ schrijft hij ‘dat in een vrij staatsbestel het een ieder is toegestaan te denken wat hij wil en te zeggen wat hij denkt. Denken wat je wil, dat is niet zo bijzonder. Niemand kan dat controleren en ook de staat niet. Maar dat de staat ook moet toestaan dat iedereen mag zeggen wat hij wil, dat is bijzonder. Want dan kan je ook iemand uitschelden bijvoorbeeld of iemand beledigen. En Spinoza zegt dat dat gewoon kan.
Maar er waren wel degelijk grenzen hoor, want hij zei bijvoorbeeld: je mag wel schelden, maar je mag bijvoorbeeld niet uit haat spreken en oproepen tot geweld. Dat is dan weer een grens van die vrijheid van meningsuiting.
De vrijheid van meningsuiting bestaat eigenlijk niet. Er zijn altijd grenzen, net zoals nu. Nu praten we voortdurend over wat je wel en wat je niet mag zeggen, wat taboes zijn. Discriminerende opmerkingen bijvoorbeeld. En dat is ook belangrijk, dat we telkens weer kijken naar wat de grenzen zijn van de vrijheid van meningsuiting.
Spinoza maakt onderscheid tussen vrijheid van spreken en vrijheid van handelen. Dat betekent dat je alles mag zeggen, bijna alles, maar dat je niet alles mag doen. Je mag bijvoorbeeld niet slaan. Feyenoord supporters zeggen bijvoorbeeld ‘geen woorden maar daden’. Spinoza zegt: ‘Wel woorden, geen daden’.
Spinoza was zeker niet de eerste die schreef over vrijheid van meningsuiting. Hij maakt deel uit van een lange traditie die al in de middeleeuwen en in de oudheid begon. Vrijheid van meningsuiting werd in de oudheid bijvoorbeeld verbonden aan waarheid spreken. Dat waren mensen die publiek kritiek uitoefenden op gezaghebbers, op bestuurders en daardoor een zeker risico liepen. Bestuurder konden bijvoorbeeld boos worden en hen oppakken. Die waarheidsprekers waren bijvoorbeeld filosofen en in de vroege middeleeuwen wijze monniken. Ze moesten zich houden aan strikte gedragscodes. Ze moesten bijvoorbeeld met respect spreken over de bekritiseerde en ze moesten zelfcensuur toepassen. Ze moesten goed nadenken over het effect van hun woorden op de werkelijkheid en op degene die kritiek kreeg.
Je hoort politici misschien wel eens zeggen: ‘Ik zeg wat ik denk en ik doe wat ik zeg.’ Dus vrijheid van meningsuiting wordt dan verbonden aan oprecht zijn. Die verbintenis stamt uit de oudheid en de vroege middeleeuwen.
Ik kijk nu naar de handtekening van Albert Einstein. Die is ook naar het Spinozahuis geweest. Hij heeft een aantal colleges gegeven in Leiden, en hij is gewoon afgereisd naar Rijnsburg om dit te bekijken. Bizar veel beroemde mensen zijn hier geweest: Max Weber en ook Nederlandse schrijvers als Frederik van Eeden en Albert Verwey.
Nu besef je eigenlijk pas wat Spinoza betekent voor een heleboel mensen, van vele intellectuelen van de westerse wereld met name. Ik denk vooral: verder durven denken dan hokjes. Ik denk dat hij zelf ook echt een waarheidspreker is geweest. Hij durfde dingen te zeggen die niemand anders durfde te zeggen. En daarmee liep hij een zeker risico.
Wat ironisch is, is dat het werk met het hoofdstuk over vrijheid van meningsuiting, het Theologisch-politiek traktaat, niet onder zijn eigen naam durfde uit te brengen. Dat was te gevaarlijk, te controversieel. Hij riskeerde daarmee een gevangenisstraf waarschijnlijk. Het boek is later ook door de overheid verboden, evenals andere werken van hem.
Spinoza is overleden toen hij 44 jaar was. Hij overleed aan een longziekte. Een groepje trouwe vrienden heeft ervoor gezorgd dat zijn werk uitgegeven werd, verspreid werd en ons nu nog steeds inspireert om na te denken over bijvoorbeeld de vrijheid van meningsuiting.
BESTEL THEOLOGISCH-POLITIEK TRAKTAAT VAN SPINOZA
