Baruch Spinoza (1632-1677) is zonder twijfel de bekendste wijsgeer van Nederlandse bodem en behoort tot het selecte gezelschap van filosofen die gezichtsbepalend worden geacht voor de geschiedenis van het westerse denken. Maar weinig filosofen zijn zo diep verafschuwd en tegelijkertijd zozeer bewonderd. Hieronder volgt een overzicht van een selectie van werken van Spinoza in het Nederlands in acht boeken die bijna allemaal nog in druk verkrijgbaar zijn. Hiervan is alleen het Theologisch politiek traktaat tijdens zijn leven uitgegeven: in het Latijn en anoniem.
BESTEL VERHANDELING OVER VERBETERING VAN HET VERSTAND
1. Verhandeling over de verbetering van het verstand
De Tractatus de intellectus emendatione, de verhandeling over de verbetering van het verstand en over de weg waarlangs dit het beste tot de ware kennis der dingen kan geraken, behoort tot Spinoza’s vroege werken, evenwel pas verschenen na zijn dood in 1677, en onvoltooid gebleven. De Verhandeling is een toonbeeld van klaar en kernachtig denken, een inleiding tot de filosofie, die de afstand tussen de gewone lezer en de filosofie overbrugt. Spinoza presenteert zijn traktaat als een kleine natuurgeschiedenis van de geest. Zijn methode is minder gericht op de verbetering dan op de bevrijding of ‘emancipatie’ van het verstand. De geboorte van de Verlichting kondigt zich aan.
MOMENTEEL NIET VERKRIJGBAAR
2. Korte geschriften
Deze bundel omvat vijf korte geschriften van Spinoza. Enige daarvan zijn sedert zijn dood voor het Nederlandse publiek vrijwel ontoegankelijk geweest. Bij lezing blijken zij evenwel een belangrijke bijdrage te vormen tot begrip van zijn denkwereld; en tegelijk bevatten ze al de aankondigingen van zijn hoofd-moment in de geschiedenis van de wijsbegeerte.
3. Briefwisseling
Zoals in de Gouden Eeuw wel meer gebeurde, ontwikkelde Spinoza zijn leer in wiskundige trant, een methode die niet voor iedereen even gemakkelijk te volgen is. Verscheidene tijdgenoten vroegen hem dan ook om een nadere verklaring van zijn stellingen en opvattingen. De wijze waarop hij de vragen uit zijn vriendenkring beantwoordde en de argumenten van zijn bestrijders weerlegde is zo helder, dat zijn brieven ook nu nog aan niet-filosofisch geschoolde lezers een inzicht in zijn grondgedachten kunnen geven.
4. Ethica
De Ethica is dan ook een opmerkelijk boek. Spinoza schreef het om zijn publiek dit levensdoel voor ogen te stellen: de mens moet zichzelf zijn, zich niet door zijn emoties laten meeslepen, en inzicht hebben in zichzelf en in de samenhang van de wereld. Alleen dan kan een mens gelukkig worden. Henri Krop maakte een nieuwe vertaling, met als belangrijk voordeel dat de Latijnse tekst op de linkerpagina’s staat afgedrukt. Nu kan iedereen, ook buiten Nederland, de tekst van Spinoza’s eigen hand lezen, met zijn droge, precieze, soms ridicuul-herhalende stijl.
BESTEL THEOLOGISCH POLITIEKE VERHANDELING
5. Theologisch-politieke verhandeling
Heeft Christendom niet alles met politiek te maken? Kan men wel christen zijn zonder mee te bouwen aan de welzijnsstaat voor ieder? In zijn revolutionaire Theologisch-politieke verhandeling (1670) geeft de hooggeleerde Spinoza een uitdagend, maar overtuigend antwoord op basis van een historische analyse van de bijbel en een theoretische bewijsvoering: godsdienst als politiek gerealiseerde rechtvaardigheid en naastenliefde. Dit boek, zo menigmaal verguisd en verketterd, heeft niets aan actualiteit ingeboet en is een rijke bron van inspiratie voor levensbeschouwelijke en politieke vernieuwing. De licht ingekorte tekst wordt hier in een nieuwe vertaling toegankelijk gemaakt en van helder commentaar voorzien.
BESTEL STAATKUNDIGE VERHANDELING
6. Staatkundige verhandeling
In de ‘Staatkundige verhandeling’ onderzoekt Spinoza de grondslagen van de politiek. Uit de natuur van de mens leidt hij af dat de democratie uiteindelijk de enig goede staatsvorm is. Met zijn inzicht dat de veiligheid en de vrijheid van de burger in autoritaire staatsvormen als de monarchie niet gewaarborgd kunnen worden, was Spinoza zijn tijd ver vooruit. Deze verhandeling vormt dan ook, hoewel onvoltooid, een hoogtepunt van zijn maatschappelijk denken. Deze uitgave van de ‘Staatkundige verhandeling’ – de eerste sinds 1901 en gebaseerd op recente tekstkritische uitgaven van de Latijnse tekst – is vertaald en van aantekeningen voorzien door Karel D’huyvetters, en ingeleid door Jonathan I. Israel.
MOMENTEEL NIET VERKRIJGBAAR
7. Brieven over het kwaad
Deze ‘Brieven over het kwaad’, oorspronkelijk geschreven in 17de-eeuws Nederlands, zijn zeer toegankelijk en geschikt voor een breed publiek. Miriam van Reijen heeft ze in hedendaags Nederlands hertaald, ingeleid en van aantekeningen voorzien. In 1664-1665 schreven Benedictus de Spinoza en Willem van Blijenbergh elkaar acht brieven, die bekend zijn geworden als de ‘Brieven over het kwaad’. Centraal in deze briefwisseling staat de vraag naar de verantwoordelijkheid voor het kwaad in de wereld: als God er verantwoordelijk voor is dat mensen een vrije wil hebben, is hij dan ook verantwoordelijk voor wat zij met deze vrije wil doen? Als overtuigd christen ging Van Blijenbergh hierbij uit van een fundamenteel ander godsbeeld dan Spinoza. Dit bleek al snel het breekpunt tussen hen dat ook door een persoonlijke ontmoeting niet werd opgelost. Daarna beëindigde Spinoza de correspondentie in zijn vierde, korte brief.
MOMENTEEL NIET VERKRIJGBAAR
8. Korte verhandeling over God, de mens en zijn geluk
Spinoza schreef Korte verhandeling over God, de mens en zijn geluk op verzoek van zijn vrienden, zodat zij zijn redeneringen beter konden bestuderen. In hun enthousiasme vertaalden enkelen van hen Spinoza’s Latijnse tekst naar het Nederlands. Het Latijnse manuscript is verloren gegaan, maar die zeventiende-eeuwse Nederlandse vertaling is in de negentiende eeuw teruggevonden. Korte verhandeling over God, de mens en zijn geluk uit circa 1660 is waarschijnlijk Spinoza’s eerste geschrift. Het kan worden gezien als een eerste poging om zijn visie op God, de mens en zijn geluk op papier te zetten, maar van publicatie zag hij af. Zijn gedachten evolueerden zo, dat hij besloot opnieuw te beginnen. Zodoende ontstond zijn hoofdwerk Ethica en bleef de Korte verhandeling onvoltooid. Nu wordt dit belangrijke eerste geschrift eindelijk in een moderne hertaling uitgegeven. De hoofdtekst gaat vergezeld van het commentaar dat Spinoza zelf in het manuscript van de vertaling er later nog heeft bijgeschreven. Bij dit geheel geeft Jan Knol uitleg en commentaar.
