Het boek ‘Hermes Trismegistus’ van emeritus-hoogleraar Roelof van den Broek biedt een uitgebreide inleiding op en vertaling van de bewaard gebleven hermetische literatuur van de Oudheid. Het bekendere Corpus Hermeticum en de Asclepius zijn niet opgenomen omdat die al eerder werden uitgegeven in de Pimanderreeks van uitgeverij In de pelikaan van de Bibliotheca Philosophica Hermetica in Amsterdam . Van die literatuur zijn de hermetische fragmenten zoals te vinden in Griekse en Latijnse auteurs ook bekend, maar de overige teksten zijn pas in de laatste decennia van de twintigste eeuw aan het daglicht gekomen.
Deze ontdekkingen, zoals Inwijding in de Achtste en de Negende Sfeer en de Definities van Hermes hebben de kennis over het hermetisme verrijkt. Zo blijkt uit deze laatste tekst dat er inderdaad hermetische gemeenschappen moeten hebben bestaan in het Alexandrië van de eerste eeuwen van onze jaartelling, met initiaties en onderwijzingen. De uitvoerige inleiding en commentaren bieden de lezer context en achtergrond, zoals verwijzingen naar verwante voorstellingen in de gnostische en vroegchristelijke literatuur.
LEES OVER DE BOVENSTAANDE GNOSTIEK GEINSPIREERDE GESCHRIFTEN
DE WEG VAN HERMES: EENWORDING MET GOD
Uitgeverij In de Pelikaan heeft zich vanaf haar oprichting in 1984 ten doel gesteld tekst-edities uit te brengen op het gebied van de christelijk-hermetische gnosis in een daartoe opgezette serie ‘Pimander. Texts and Studies published by the Bibliotheca Philosophica Hermetica’. Sinds 1986 heeft de wetenschapsbeoefening op dit terrein in Nederland een grote vlucht genomen. De samenwerking tussen de Bibliotheca Philosophica Hermetica (BPH)en de Nederlandse wetenschappers Gilles Quispel, Roelof van den Broek en Johannes van Oort nam nu precies twintig jaar geleden in oktober 1986 een aanvang met het congres ‘Gnosis. De derde component van de Europese cultuurtraditie’ en de begeleidende tentoonstelling in de Ben. Doel van de samenwerking is de uitgave van bronteksten in het Nederlands op de drie gebieden die aan de wortels van deze traditie liggen: Hermetica, Gnosis en het vroege christendom in aansluiting op de publicatie van de hermetische hoofdwerken Corpus Hermeticum, ingeleid, vertaald en van commentaar voorzien door Roelof van den Broek en Gilles Quispel (1990) en Asclepius.
De volkomen openbaring van Hermes Trismegistus, ingeleid, vertaald en toegelicht door Gilles Quispel (1996), is met de verschijning van Hermes Trismegistus. Inleiding, Teksten, Commentaren van de hand van Roelof van den Broek de standaard-uitgave van de religieus-filosofische Hermetica in het Nederlands een feit geworden. Roelof van den Broek heeft met dit imposante werk een nieuwe mijlpaal bereikt in de studie van de Hermetica. In zijn inleiding en commentaren gaat hij diepgaand in op de identiteit van Hermes Trismegistus en de betekenis van het Hermetisme in de Oudheid, waarin steeds duidelijker een Egyptische invloed aanwijsbaar is. Van den Broek stelt vast dat het hermetisme geen filosofische stroming, maar een religieuze beweging is: de hermeticus wil God kennen en een met hem worden. Hoewel deze vorm van eenwording met God onder leiding van een leraar, Hermes, plaatsvindt, wordt het toch als een individueel innerlijk gebeuren beschreven.
De hermetische stroming in de Oudheid kende geen vast doctrinair systeem: het centrale uitgangspunt van de Hermetica, de relatie tussen God, kosmos en mens, wordt in de besproken fragmenten vaak op geheel verschillende manieren beschreven. Terugkerend thema is echter dat de mens een sieraad (kosmos) is van de kosmos, die zelf ook een sieraad is, en als zodanig een microkosmos, een kosmos in het klein. Een belangrijke gevolgtrekking van Roelof van den Broek is dat de hermetische geschriften twee wegen of stadia beschrijven om God te leren kennen. Ten eerste de individuele beschouwing van de schoonheid van de kosmos, die de onzichtbare God die het Al gemaakt heeft doet kennen. De hermetische Definities stellen onomwonden: Je kunt zelfs een god worden, als je dat wilt, want dat is mogelijk. Daarom: wil, begrijp, vertrouw en heb lief, en je bent het geworden!
De tweede weg werd onderwezen in de hermetische gemeenschappen en wordt door Van den Broek omschreven als de weg omhoog. Deze weg kan na de dood gegaan worden maar dat hoeft niet noodzakelijkerwijs, integendeel, het kan ook in dit leven, via een proces van inwijding: ‘De weg is verheven en effen, maar moeilijk te begaan voor de ziel die nog in het lichaam is … Dit alles, jongen, is je gids op de weg naar boven: je moet eerst, jongen, voor je levenseinde het lichaam achter je laten en in dit leven van strijd de overwinning behalen; pas dan kun je omhoog gaan’ (Stobaeus rb, 5-8).
Hermes Trismegistus – inleiding, Teksten, Commentaren ontsluit opnieuw een wijsheidsbron waaruit we rechtstreeks kunnen putten. De recent ontdekte Hermetische fragmenten zijn als de zaden van God waarvan het Corpus Hermeticum spreekt: klein in aantal, maar tegelijkertijd groot en voortreffelijk. Het zijn ook de goddelijke vruchten van een tot nu onderbelichte component binnen onze westerse cultuurgeschiedenis. “Godsvrucht’ zo lezen wij, ‘betekent kennis van God, en wie hem heeft leren kennen, is vol van alles wat goed is. Hij krijgt gedachten die goddelijk zijn en niet lijken op die van de grote massa. Daarom vallen zij die de Gnosis bezitten niet bij de grote massa in de smaak, en omgekeerd.”
De collectie van de BPH toont aan dat deze traditie onafgebroken is voortgezet. De belangstelling voor de hermetisch-christelijke gnosis, zowel binnen de wetenschap als bij een breed publiek, neemt voortdurend toe. Juist in onze tijd, waarin velen worstelen met het godsbegrip, is de hermetische boodschap wel heel duidelijk: ‘Als je jezelf niet aan God gelijk maakt, kun je je geen begrip van God vormen; want het gelijke wordt alleen door het gelijke gekend’. God is waarneembaar in de kosmos en de natuur, en daarnaast in ons zelf: Want God bevat alles wat er is, en niets bevindt zich buiten hem en zelf bevindt hij zich niet buiten enig ding’ .
De weg van Hermes kan te allen tijde worden gegaan. Hermes onderwijst: ‘Aangezien er twee wijzen van zijn bestaan, zoals je weet, het lichamelijke en het onlichamelijke, die samenvallen met het sterfelijke en het onsterfelijke, blijft slechts de keuze voor een van beide over voor wie kiezen wil’.
Voor de totstandkoming van dit boek zijn wij grote dank verschuldigd aan Joost Ritman, stichter van de Bibliotheca Philosophica Hermetica, voor zijn initiatief tot het uitbrengen van de standaardeditie van de Hermetica in het Nederlands. Aan Roelof van den Broek, die ik bewonder om zijn diepgaande inzicht in de Hermetica en zijn prachtige en toegankelijke taalgebruik. Aan Jean-Pierre Mahé voor zijn onontbeerlijke en zeer gewaardeerde bijdrage aan de vertaling van de hermetische Definities. En tenslotte aan Rolf Kliffen van drukkerij Mercurius, die Hermes Trismegistus schitterend heeft vormgegeven.
Ik besluit met een zinsnede uit Stobaeus X waarin de actuele betekenis van Hermes Trismegistus op bijzonder wijze tot uitdrukking komt: ‘Als het verleden zich verbindt met het heden en het heden met de toekomst, dan worden ze — ze zijn immers niet van elkaar gescheiden — één tijd door identiteit, eenheid en samenhang.
Esther Oosterwijk-Ritman
Algemeen directeur
WOORD VOORAF
Dit boek vormt de afsluiting van een langjarig project tot vertaling van de Hermetica in het Nederlands. Na het Corpus Hermeticum door Gilles Quispel en mijzelf (1990) en de Asclepius door Quispel (1996), volgt hier de vertaling van de overige bewaard gebleven hermetische literatuur van de Oudheid. Een deel daarvan was reeds lang bekend: de hermetische citaten en berichten over Hermes bij Griekse en Latijnse auteurs. De rest is pas in de laatste decennia van de vorige eeuw aan het daglicht gekomen: de Griekse fragmenten in Oxford en Wenen, de Armeense Definities van Hermes Trismegistus voor Asclepius en de Koptische Inwijding in de achtste en de negende sfeer. De Syrische en Arabische teksten zijn buiten beschouwing gelaten; zij verdienen een afzonderlijke behandeling door een ter zake kundige.
De Definities en de Inwijding, die beide teruggaan op een Grieks origineel, zijn van groot belang voor de kennis van het hermetisme in de Oudheid, en zij mochten dan ook in dit boek niet ontbreken. Daarbij leverden de Definities een probleem op, omdat ik het Armeens niet machtig ben. Dat er toch een redelijk betrouwbare weergave van de tekst geboden kan worden, is te danken aan de hulp van Jean-Pierre Mahé, hoogleraar in het Armeens te Parijs. Hij heeft zich niet alleen met zijn edities van de Koptische en Armeense hermetische geschriften een groot kenner van het hermetisme getoond, maar heeft ook een goede beheersing van het Nederlands. De vertaling is in nauwe samenwerking met hem tot stand gekomen. Ik ben hem daar bijzonder dankbaar voor.
De uitvoerige Inleiding beoogt de lezer op de hoogte te brengen van de huidige stand van het onderzoek. De opzet ervan volgt het stramien van mijn bijdragen over Hermes, de hermetische literatuur en het hermetisme aan de Dictionary of Gnosis and Western Esotericism (Leiden: Brill, 2005). De Inleiding bood de mogelijkheid op een aantal zaken dieper in te gaan en nieuwere inzichten te verwerken.
Voor de moderne lezer zijn de hermetische teksten vaak moeilijk toegankelijk. Hoewel veel meer geboden zou kunnen worden, heb ik mij in mijn commentaren beperkt tot wat mij voor een goed begrip van de tekst en de vertaling onmisbaar leek. De deskundige lezer zal merken dat ik daarvoor aan de commentaren en studies van geleerden als Scott, Festugière en Mahé in hoge mate schatplichtig ben, meer nog dan de veelvuldige verwijzingen naar hun werken laten zien. Mijn eigen bijdrage aan de commentaren bestaat vooral uit verwijzingen naar verwante voorstellingen in de gnostische en vroegchristelijke literatuur. Het was voor mijzelf een verrassing, dat veel van de studies die ik in de loop der jaren geschreven heb, ook voor verklaring van de Hermetica relevant bleken te zijn.
Na de voltooiing van het manuscript heeft dr. Cis van Heertum, conservator van de Bibliotheca Philosophica Hermetica te Amsterdam, dit boek op zijn weg naar de drukker begeleid. Haar grote deskundigheid en accuratesse zijn niet alleen de tekst en de opmaak, maar ook de inhoud van dit boek ten goede gekomen. Het was mij een genoegen opnieuw met haar samen te werken.
De hierbij voltooide vertaling van de Hermetica in het Nederlands is geïnstigeerd door Joost Ritman, de stichter van de Bibliotheca Philosophica Hermetica. Persoonlijk sterk betrokken bij het gedachtengoed van het hermetisme, wilde hij een wetenschappelijk verantwoorde vertaling van de hermetische literatuur aan het geïnteresseerde Nederlandse publiek beschikbaar stellen. Ik dank hem hartelijk voor zijn niet aflatende aanmoediging en steun.
Nijmegen, 26 september 2006
Roelof van den Broek
INHOUDSOPGAVE
Het compendium van Hermes Trismegistus – Joost R. Ritman
De weg van Hermes: eenwording met God – E. Oosterwijk-Ritman
Woord vooraf
Inleiding
I Hermes Trismegistus
1. Thot en Hermes
2. Trismegistus
3. Leerlingen en leraars
II De hermetische literatuur
1 Technische en religieus-filosofische Hermetica
2 De technische Hermetica
3 De religieus-filosofische Hermetica
4 Van spreuk tot verhandeling
5 Algemene en nadere beschouwingen
6 Tijd en plaats van ontstaan van de filosofische Hermetica
III Het Hermetisme in de Oudheid
1 De eenheid van het universum
2 God: de androgyne Schepper
3 De kosmos
4 De mens
5 Hermetische gemeenschappen
6 Hermetische mysteriën
7 Smeltkroes Alexandrië: Griekse filosofie, Egyptische religie, jodendom
8 Hermetisme en gnostiek
9 Hermetisme en christelijk geloof
Teksten
Gebruikte tekens, afkortingen en verwijzingen
I De fragmenten bij Stobaeus
Inleiding
I Van Hermes: Uit het gesprek met Tat
IIA Van Hermes: Uit de gesprekken met Tat
IIB Van Hermes: Uit het gesprek met Tat
III Van dezelfde
IV Van Hermes: Uit de gesprekken met Tat
V Van Hermes: Uit de gesprekken met Tat
VI Van Hermes: Uit het gesprek met Tat
VII Hermes
VIII Van Hermes: Voor zijn zoon
IX Van Hermes: Uit de gesprekken met Tat
X Van Hermes: Uit de gesprekken met Tat
XI [Van Hermes: Uit het gesprek met Tat]
XII Van Hermes: Uit de gesprekken met Ammon
XIII Van Hermes: Uit de gesprekken met Ammon
XIV Het Bestuur van het Universum.
Van Hermes: Uit de gesprekken met Ammon
XV Van Hermes: Uit de gesprekken met Ammon
XVI Van Hermes: Uit de gesprekken met Ammon
XVII Van dezelfde
XVIII Van Hermes
XIX Van dezelfde
XX Van Hermes
XXI Van Hermes
XXII Van Hermes: Uit de Aphrodite
XXIII Van Hermes Trismeg;stus: Uit het heilige boek dat De oogappel van de wereld wordt genoemd (Appendix: De Isis-aretalogie van Kyme-Memphis)
XXIV In hetzelfde boek
XXV Van Hermes: Een gesprek van Isis met Horus
XXVI De incarnatie en de reïncarnatie van de zielen
XXVII Van Hermes: Uit het gesprek van Isis met Horus
XXVIII [Uitspraken van Wijzen)
XXIX Van Hermes: Over het Noodlot
II De fragmenten van Wenen
III De Hermetica van Oxford
IV Griekse en Latijnse Testimonia
Tertullianus
Julius Romanus
Lactantius
Pseudo-Cyprianus
Jamblichus
Zosimus
Marcellus van Ancyra
Julianus “de Afvallige”
Didymus de Blinde
Pseudo-Didymus de Blinde
Cyrillus van Alexandrië
Hermias van Alexandrië
Johannes Lydus
Johannes van Damascus
Symphonie
V De Definities van Hermes ‘Trismegistus voor Asclepius
VI De Inwijding in de achtste en de negende sfeer
Commentaren
Literatuur
Uitgaven en vertalingen
1. Griekse en Latijnse teksten
Grote edities
De Fragmenten van Wenen
De Hermetica van Oxford
De Definities van Hermes Trismegistus
Testimonia
2 De Armeense Definities van Hermes Trismegistus
3 Koptische teksten
4 Afzonderlijke vertalingen
Overige geciteerde literatuur
LEES OVER DE BOVENSTAANDE BOEKEN VAN EN OVER HERMES TRISMEGISTUS