BESTEL GNOSIS ALS WERELDRELIGIE
In de bovenstaande video – het eerste deel van de vierdelige Teleac-cursus over de geschiedenis van de gnosis – is veel aandacht voor historicus Gilles Quispel (1916-2006). Centraal in zijn werk staat de gnostiek, een verzameling religieuze bewegingen die tot bloei kwamen in de eerste drie eeuwen van onze jaartelling. Het boek ‘Gnosis als wereldreligie – leven en werk van Gilles Quispel ‘ van Leo Köhlenberg is aan hem opgedragen. De gnostiek werd als ketterij veroordeeld nadat de Romeinen het christendom tot officiële religie hadden verklaard. Quispels fascinatie voor deze vroegchristelijke stromingen werd geboren op het Dordtse gymnasium waar hij al op jonge leeftijd kennismaakte met gnostische denkbeelden.
In 1952 kocht Quispel de zogeheten ‘Jung Codex’, onderdeel van een grote collectie geschriften die in 1945 in Nag Hammadi in Egypte werden gevonden. Deze Nag Hammadi-geschriften bevatten onder andere het zogenoemde Evangelie van de Waarheid en het Evangelie van Thomas.
Quispel had een duidelijke visie op de gnostiek. Volgens hem werd de leer gekenmerkt door het beginsel van de vrije mens en zouden de gnostici hebben gepleit voor een niet-autoritaire en ondogmatische beleving van het jonge christendom.
Gnosis als wereldreligie behandelt de boeiende ontstaansgeschiedenis van de gnostiek in het Nederlands taalgebied en de bijzondere rol die Quispel in de geschiedschrijving hiervan heeft gespeeld. Mét kleuren- en zwart-witillustraties!
BESTEL GNOSIS ALS WERELDRELIGIE
VOORWOORD
Naast mijn verschillende muzikale en archivistische werkzaamheden heb ik vanaf mijn jeugd altijd belangstelling gehad voor de gnosis. Ook had ik toen al regelmatig synchronistische belevingen. Door de tijd heen kwamen er ook boeken in mijn verzameling betreffende oude geschriften, evangeliën, etc. Eerst was er algemene aandacht voor de Dode Zeerollen, maar later meer voor de Nag Hammadi-geschriften. De volledige weergave van de geschriften was toen echter nog niet zo bekend. Na de Engelse versie The Nag Hammadi Library, eerste druk 1977, verscheen in 1994-1995 de volledige Nederlandse collectie in twee delen, en in 2004 in één geheel.
Wat mijn compositorische werk betreft was dit een duidelijke uitdaging. In eerste instantie ontstond in samenwerking met Maria de Groot het oratorium ‘Het Evangelie naar Maria‘, dat in 2003 voor het eerst werd uitgevoerd in de Grote Kerk te Leeuwarden. Ook kwam in dit verband de stichting Codice e Musica tot stand, die het initiatief had genomen de Nag Hammadi-geschriften op muziek te laten zetten, uit te geven bij Intrada en te laten uitvoeren. Doelstelling was om de belangstelling voor deze evangeliën te stimuleren. Zo ontstonden werken over het Evangelie der Waarheid, de evangeliën van Thomas en Filippus, en het Judasevangelie.
De invulling ‘Gnosis als wereldreligie’ had te maken met de aanpak van het Evangelie der Waarheid, een bijzondere aangelegenheid door de kennismaking met professor Quispel. Hier speelde de synchroniciteit een typerende rol. Na de opdracht vanuit Codice et Musica om een oratorium te schrijven over het betreffende evangelie, was ik de dag erna in Utrecht en kwam daar in een boekhandel zomaar een boek van Quispel tegen over dit onderwerp. Ik kocht het meteen en stelde hem schriftelijk een aantal vragen. De volgende dag belde hij me onmiddellijk en vroeg: ‘Hoe komt u aan dat boek?’ Het bleek dat het net uitgegeven was en dat de interviews hierover nog moesten plaatsvinden. We maakten een afspraak in Bilthoven en hadden, naast de inhoudelijke kant voor het muziekwerk, een uitvoerig en veelzijdig gesprek. Bij ons afscheid zei hij: ‘Ik begrijp nu waarom u zo graag die afspraak had, u wilde weten wie ik eigenlijk ben.’ Dat had vooral te maken met de beleving van de gnosis.
Bezig zijnde met de compositie van het oratorium, bleek de toch wat gedifferentieerde vertaling van Quispel met betrekking tot de relatie Koptisch-Grieks, enkele praktische problemen op te leveren. Er ontstond toen verdere samenwerking met Willem Glaudemans. Na nog enkele contacten met Quispel kon ik hem op 12 januari 2006 de eerste partituur van het ‘Evangelium Veritatis’ aanbieden. Het werk was aan hem opgedragen, hetgeen uiteraard in de eerste plaats te maken had met zijn bijzondere aankoop van de Codex Jung; ten tweede met het behoud van het Evangelie der Waarheid, het ‘kroonjuweel van de Gnosis’ zoals hij zei; ten derde met zijn 32 jaar hoogleraarschap te Utrecht betreffende de ‘Geschiedenis van de Vroege Kerk’; en ten slotte met zijn verregaande studie op het gebied van de gnosis.
Helaas stierf hij zes weken later plotseling in Egypte, waardoor hij de première van het aan hem opgedragen werk, op 7 februari 2010, in de O.L.V. Basiliek in Maastricht niet heeft kunnen meemaken. Er ontstond na zijn overlijden een fijn contact met de familie, die ook bij de uitvoering van het werk in Maastricht aanwezig was. De bijzondere persoonlijkheid en levensinvulling van Gilles Quispel heeft, in samenwerking met de familie, tot het ontstaan van dit boek geleid: Gnosis als wereldreligie: leven en werk van Gilles Quispel.
HOOFDSTUK 1: GNOSIS DOOR DE EEUWEN HEEN
Gnosis is een Grieks woord uit de Oudheid dat de betekenis heeft van zelfkennis, inzicht en innerlijk weten. Op de oude tempel van Apollo in de Oud-Griekse plaats Delphi staat boven de poort ‘Ken u zelve’, een mystieke tekst in steen gegrift. Vijf eeuwen voor onze jaartelling komen wij een en ander ook tegen in de Griekse filosofieën van Socrates en Plato.
Wanneer gnosis aangeduid wordt als kennis, dan heeft dit niets te maken met het alledaagse weten, zoals we die term doorgaans gebruiken. Het gaat hier over het intuïtief en innerlijk weten, de diepere gevoelsmatige kennis vanuit het hart. Of zoals professor Gilles Quispel, indertijd de belangrijke gnosiskenner, dit in het Oudnederlands aanduidde: ‘kennisse des harten’. De diepste kern van het ware zelf wordt vanuit een hogere, zuiverder wereld ervaren, waarnaar men weer terugkeert. Theodorus, een christelijke gnosticus uit de 2e eeuw, drukte het begrip gnosis zo uit:
De kennis wie wij waren en wat wij geworden zijn,
waar wij waren en waarin wij geworpen zijn,
waarheen wij ons spoeden en waarvan wij verlost worden,
wat de geboorte is en wat de wedergeboorte.
Hij is gekomen en heeft ons losgemaakt van de dwaling van de wereld.
Hij heeft ons een spiegel gebracht:
wij hebben erin gekeken en er het Al in geschouwd.
VROEGE TIJDEN
De gnosis heeft oorspronkelijk in vele filosofische en religieuze stromingen een prominente rol gespeeld en er zijn duizenden mythologische, filosofische en religieuze verhalen geschreven of
het bereiken van de gnosis te verwoorden en de opgedane innerlijke kennis aan andere mensen over te brengen. De oorspronkelijke gnostici in de Oudheid waren spiritueel en esoterisch gericht, maar zeker niet traditioneel religieus. Zij verwierpen het dogmatische godsbeeld. Ze stelden juist de mens centraal in het bestaan. De kennis van het Al is zelfkennis geworden en in verwondering en verbijstering wordt de heelheid van het bestaan beleefd. De betreffende kennis van de gnosis kan echter niet benaderd worden met de logica van het verstand en werd daarom in mythen beschreven. De oude gnostische mythen zijn ons overgeleverd in een vorm die sterk kunstmatig is, bewust gecomponeerd om een boodschap over te brengen.
Er zijn altijd filosofen en geestelijke leiders geweest die een gnostische zienswijze en ervaring hadden. Soms wordt gnosis in verband gebracht met het koninkrijk der hemelen om aldus de onmetelijkheid van dit ervaren te beschrijven. Dan weer wordt het aangeduid als satori of samadhi, broze namen om het verlichtend inzicht te omcirkelen. In het hindoeïsme en in het bijzonder in de Upanishads wordt gesproken van ‘Dat zijt gij’. En Lao Zi neemt ons in de eer- ste spreuk van de Daodejing mee naar de ondoorgrondelijke Tao, terwijl Boeddha het ‘doodloze’ binnen bereik van ons verlossend streven tracht te plaatsen.
Plato was vijf eeuwen voor Chr. al een vroege vertolker van het Licht dat in mensen wakker kan worden. Zo leerde Plato dat alles wat wij om ons heen zien niet werkelijk ‘is’, maar voortdurend verandert en uiteindelijk vergaat. De verschijnselen die we met onze zintuigen waarnemen, zijn volgens de filosoof steeds in staat van wording. Maar er is volgens Plato ook iets dat altijd hetzelfde is en dus in de volle zin van het woord ‘is’. Het blijft onduidelijk of Plato met het eeuwige zijn, het altijd zichzelf gelijkblijvende, doelde op God.
Omstreeks het begin van onze jaartelling heeft de Griekse oorsprong van de gnosis ook sterke joodse en christelijke wortels, die men misschien geneigd is westers te noemen, maar die in wezen natuurlijk teruggaan op het Nabije Oosten. De basis in de eerste eeuwen van onze jaartelling lag duidelijk in de wereldstad Alexandrië. Naast de invloed van Griekenland en Israël was er ook een beïnvloeding door oude Egyptische, Babylonische en Perzische religies en zelfs door yogi’s, die sinds de veroveringen van Alexander de Grote met de hellenistische wereld in contact stonden.
DE EERSTE EEUWEN
Hoewel men in het algemeen aangeeft: ‘Gnosis is van alle tijden’, moet toch ook worden aangegeven dat ze een eigentijds gewaad draagt. Ze wordt altijd in literaire vormen en mythologische beelden van een bepaalde tijd verwoord.
In het vroege christendom speelt de gnosis ook een belangrijke rol in de kerkelijke ontwikkeling. Naast dogmatische invulling ontstonden ook meer gnostische evangeliën. Valentinus, een belangrijke gnosticus, kwam omstreeks 136 na Chr. in Rome aan. Hij was in Alexandrië reeds prediker geweest en had in Rome veel succes. Hij mocht er preken, dat mochten alleen ambtsdragers. Ook Tertullianus de ketterjager, zelf een groot schrijver, moest toegeven dat Valentinus zich door zijn begaafdheid en welsprekendheid een groot aanzien bij de gemeente had verworven. Hij werd zelfs bijna als paus gekozen, maar dit werd uiteindelijk ene Pius, omdat deze geleden had voor het geloof en Valentinus niet. Volgens Tertullianus is Valentinus toen pas ketter geworden.
INHOUDSOPGAVE
Inhoud
Deel I: Ontwikkeling van de gnosis
1. Gnosis door de eeuwen heen
2. Professor Gilles Quispel
3. Komst van de gnosis naar het Westen
4. Gnosis als wereldreligie
Deel II: Nag Hammadi-geschriften
5. Nag Hammadi-geschriften en gnostiek
6. Jung en de gnosis
7. De Codex Jung
8. Het Evangelie der Waarheid
9. Het Evangelie van Thomas
Deel III: Gnosis in diverse gedaantes
10. Wolfgang Pauli en de polariteit van het Zijn
11. Valentinus en het innerlijke kennen
12. De hermetische gnosis in de loop der eeuwen
13. Gnostische ervaringen
14. Hellenisme, judaïsme en christendom
BESTEL GNOSIS ALS WERELDRELIGIE
