Waarom de tijd (niet) stroomt – Jos Stollman beziet de tijd vanuit de natuurkunde, filosofie, psychologie en spiritualiteit - Spirituele teksten

BESTEL WAAROM DE TIJD (NIET) STROOMT

Sterrenkundige en zenleraar Jos Stollman gaat langs verschillende wegen op zoek naar de essentie van het verschijnsel tijd. Hij start met het natuurkundige perspectief: tijdruimte in de relativiteitstheorie, tijd op grote schaal in de kosmologie en op kleine schaal in de kwantumtheorie, de pijl van de tijd in de statistische fysica. In de natuurkunde wordt onze intuïtie van tijd ondergraven. Vervolgens neemt Stollman ons mee naar de neuropsychologie, waarin met name de rol van het geheugen bij het ervaren van het stromen van de tijd centraal staat. Dan volgt de stap van weten naar denken en komen de belangrijkste filosofische inzichten over tijd aan de orde. Tot slot verschuift de aandacht naar het domein van de spiritualiteit, waar het denken terugtreedt en ruimte maakt voor nóg een nieuw perspectief op tijd. De verschillende benaderingen vullen elkaar aan en ontmoeten elkaar in ons bewustzijn. Wie tijd beter begrijpt, komt daardoor ook tot nieuwe, verrassende inzichten in het eigen bewustzijn.

‘Ik ben onder de indruk van de grote eruditie van de schrijver
en zijn grote talent om ingewikkelde dingen helder uit te leggen.
Veel mensen zullen het graag willen lezen.’
Paul van Tongeren, voormalig Denker des Vaderlands

‘Een uitdagend perspectief op het fenomeen “tijd”.
De gecombineerde visie vanuit natuurkunde, psychologie,
filosofie en spiritualiteit leidt tot verrassende inzichten.’
Willem B. Drees, natuurkundige, theoloog en
emeritus-hoogleraar filosofie van de geesteswetenschappen

BESTEL WAAROM DE TIJD (NIET) STROOMT

VOORWOORD

De tijd, het is een fascinerend fenomeen. We leven ermee, we zijn er in ondergedompeld, en toch is hij op een of andere manier ongrijpbaar. Tijdens mijn studie sterrenkunde ging ik me steeds meer interesseren voor en verdiepen in dit zo alledaagse en toch mysterieuze verschijnsel. Er opende zich een ongelooflijk boeiende wereld voor me en de kennismaking met de grote natuurwetenschappelijke theorieën van de twintigste eeuw lichtte een tipje van de sluier rond de geheimen van de tijd op.

Later verdiepte ik me ook in wat filosofen en psychologen over dit wonderlijke fenomeen te melden hadden en hebben. Daarnaast maakte ik kennis met verschillende spirituele tradities waarin op weer heel andere wijze tegen het wezen van de tijd wordt aangekeken. Uiteindelijk ben ik de uitdaging aangegaan om al deze invalshoeken samen te brengen in een boek gewijd aan het fenomeen tijd.

In het proces van studeren, van trachten te begrijpen en onder woorden te brengen wat het wezen van de tijd is, gebeurde gaandeweg iets heel bijzonders. Terwijl ik met mijn denken, mijn bewustzijn, probeerde meer van de tijd te begrijpen, gebeurde juist het omgekeerde: door de tijd te bestuderen ging ik meer begrijpen waarom de tijd (niet) stroomt van het functioneren van mijn denken en mijn bewustzijn.

Graag neem ik je in dit boek mee in dat prachtige proces: we gaan samen op zoek naar wat tijd is, een multidisciplinaire reis langs misverstanden en illusies, vermoedens en perspectieven die ons, wat het begrip van de ‘tijd’ betreft, enigszins bij de tijd brengen. Uiteindelijk brengen deze verkenningen van dit bijzondere fenomeen ons heel dicht bij onszelf, bij ons denken en ons bewustzijn. Zo verschuift in de laatste hoofdstukken de focus van lessen ‘over’ de tijd naar lessen ‘van’ de tijd!

BESTEL WAAROM DE TIJD (NIET) STROOMT

INLEIDING

Tijdloze vragen

‘Wat is tijd? Als niemand het me vraagt, weet ik het; als ik het een vraagsteller wil uitleggen, weet ik het niet’. In deze bewoordingen gaf Augustinus van Hippo aan het begin van de vijfde eeuw al blijk van zijn verwondering over dit bijzondere fenomeen. Op de een of andere manier is de beleving van tijd de diepste basis van ons ervaren en toch kun je niet in taal uitdrukken wat hij nou eigenlijk precies is.

De tijd, we kennen hem als een gestaag voortbewegende stroom, je lijkt er voor altijd aan overgeleverd. Maar is dat werkelijk zo? Hoe snel beweegt de tijd eigenlijk? Soms lijkt hij te krui- pen, soms vliegt hij voorbij.

Bestaat er een objectieve, voor iedereen gelijke tijd, een soort wereldtijd? Wat hebben de moderne natuurwetenschappen ons geleerd over de tijd? Heeft de tijd een richting? Is er een begin van de tijd? En het einde der tijden? Is er zoiets en wat moet je je daar dan bij voorstellen? Wat is eeuwigheid, wat is tijdloosheid? Wat is die flinterdunne scheiding tussen verleden en toekomst: het nu? Wat heeft ons bewustzijn met de ervaring van tijd te maken en hoe past het begrip tijd in ons huidige wereldbeeld?

Filosofen van alle tijden hebben zich het hoofd gebroken over wat tijd is en welke rol hij speelt in de grote werkelijkheid van het bestaan. De natuurwetenschappelijke revoluties van het begin van de twintigste eeuw hebben onze intuïtie ten aanzien van de tijd grondig op haar kop gezet en deze inzichten vormen een belangrijke basis waarop ons denken over tijd sindsdien stoelt.

In de tweede helft van diezelfde eeuw maakte de (neuro)psychologie een enorme ontwikkeling door en werden veel experimenten rond tijdservaring uitgevoerd. Voeg daar de tijdloze inzichten van de grote wijzen uit de geschiedenis aan toe en zie, een groot mysterie geeft enkele van zijn geheimen prijs en opent nieuwe perspectieven op ons denken, op ons bewustzijn, op het wezen van ons bestaan. En dat laatste is het uiteindelijke doel van dit boek over de tijd.

Drie lijnen van onderzoek

Omdat ze fundamenteel van elkaar verschillen, wil ik even stilstaan bij de drie belangrijkste invalshoeken van waaruit we het fenomeen tijd gaan bestuderen. Ik bespreek ze in de volgorde waarin ze de revue zullen passeren.

Allereerst is daar de wetenschappelijke benadering. Hierbij gaat het om eigenschappen van de tijd die experimenteel vastgesteld zijn en verifieerbaar door wie dat ook maar wil. Het gaat hierbij om inzichten die de natuurwetenschap en de neurowetenschappen ons opgeleverd hebben. Je zou kunnen spreken van een objectieve benadering van het fenomeen tijd. Ik start met deze invalshoek om twee belangrijke redenen. In de eerste plaats ondergraven de inzichten van de moderne natuurkunde onze diepgewortelde intuïtie van de tijd. Dit is een belangrijk proces omdat het de weg vrij maakt voor een dieper begrip van wat tijd wél is. Verder stelt deze invalshoek grenzen aan de bevindingen die volgen uit de andere invalshoeken. Hij levert ons kennis op over allerlei eigenschappen van de tijd (die zoals gezegd vaak sterk contra-intuïtief zijn). Toch kan de wetenschap ons niet vertellen wat tijd (of ruimte of de werkelijkheid) nu echt is. En dat vraagt om een volgende invalshoek.

Deze tweede benadering is de filosofische. Hierbij staat de beleving van het subject en zijn denken centraal. Ik heb gekozen voor een korte gang door de wijsgerige geschiedenis van het denken over de tijd om de lezer de kans te geven zijn of haar eigen ideeën mee vorm te laten krijgen. De historische lijn biedt daartoe mooie aanknopingspunten. We toetsen de bevindingen van de denkers telkens aan de wetenschappelijke ontdekkingen, die immers de grenzen bepalen voor de zich ontwikkelende visies op de tijd. We stuiten hierbij echter uiteindelijk op een andere grens, namelijk dat het denkende ‘ik’ intens verstrengeld blijkt te zijn met de stro- mende tijd. Dat vraagt dan om weer een geheel nieuwe invalshoek.

Die derde invalshoek is de spirituele. Zoals we zullen zien, geldt bij deze benadering dat we ons juist los moeten maken van het denken, voorbij moeten gaan aan het subjectieve ik, om een di- mensie te betreden die het denken, en daarmee dat ik, overstijgt. We zullen zien dat dit tevens vraagt om een totaal andere benadering van de werkelijkheid, een nieuw paradigma.

Naar mijn diepe overtuiging geeft de samenvloeiing van bovengenoemde drie lijnen van onderzoek (wetenschappelijk, filosofisch en spiritueel) een dieper begrip van wat tijd in diepste wezen is en wat dat voor ons (bewust-)zijn betekent. We leven momenteel in een wereld waarin wetenschap en filosofie diep wortel geschoten hebben, maar waarin wij niet zo vertrouwd zijn met spiritualiteit.