Met zijn serie ‘Iconen voor Geometer’ heeft de Friese kunstenaar Pieter Dirk Torensma (Leeuwarden, 1944) een altaar opgericht voor de onzichtbare kracht die ten grondslag ligt aan de myriaden schepsels in het ons bekende universum. Die iconen en de achtergronden daarvan staan centraal in het tweetalige boek (Engels en Nederlands) ‘Iconen voor Geometer – Een eerbetoon aan de natuur’, dat in 2022 verscheen bij uitgeverij Aurora Productions. Dit hardcover-boek bevat 50 afbeeldingen in kleur en bevat naast verbindende teksten ook citaten van onder andere Shakespeare, Spinoza, Walt Whitman en Einstein.
Met behulp van ritme en getal in oneindige variatie, krijgt op elk moment van de dag iedere bloem, stuifmeelkorrel, planktondeeltje en iedere beweging in het heelal zijn vorm. Dat ook geluid hierbij een cruciale rol speelt komt tot uiting in zijn icoon ‘Klank zichtbaar gemaakt’.
In een inleidend essay beschrijft Evert Duintjer Tebbens parallellen tussen dit werk en enkele inspirerende figuren uit de kunstgeschiedenis. De kunstenaar vertelt zelf hoe hij vanaf 1995 gefascineerd raakte door de geheime wetmatigheden van de gulden snede en de zogenaamde Fibonacci-reeks, die soms open en bloot voor de oplettende beschouwer zichtbaar zijn.
Behalve een stil protest tegen de verschraling van de biodiversiteit trachten zijn ‘Iconen voor Geometer’ ons ook ontvankelijk te maken voor het geheim dat ‘Leven’ heet. ‘De natuur blijkt zowel vitaal als speels te zijn en ook steeds verrassend en vernieuwend. Het is een groot mysterie dat me steeds verder voert.’
VOORWOORD
Het is 10 jaar geleden dat het boek ‘Echo’s van het licht’ bij ons verscheen, een overzicht van het werk van kunstenaar Pieter Dirk Torensma. Een bijzonder project binnen zijn oeuvre is de serie ‘Iconen voor Geometer’ waar hij in 1995 mee begon. Deze serie is nog steeds een ‘work in progress’, maar nu hij onangs zijn 12e icoon heeft voltooid, naast de overkoepelende afbeelding van de scheppende geometer zelf, hebben we gemeend dat een nieuw boek, geheel gewijd aan deze serie, op zijn plaats is.
Torensma is betrokken bij het leven in al zijn facetten en het feit dat hij al jaren bijen houdt en veel mensen heeft geïnspireerd om het bijzondere waardevolle vak van imker met hem te beoefenen, geeft aan dat onze omgang met de natuurlijke omgeving hem zeer ter harte gaat.
Het is echter niet alleen hierom dat hij zich steeds weer aan de ezel zet om onze wonderbaarlijke natuur in beeld te brengen. de geheimzinnige wetmatigheden die eraan ten grondslag liggen nodigen uit tot mystieke beschouwingen en tot het besef dat ingrepen in de natuur veelal onbekende consequenties hebben. Ook wij mensen, net als alles in de natuur, staan bloot aan vibraties en vormkrachten die onze houding en intenties bepalen. Torensma’s ‘Iconen’ inspireren ons om de juiste stemming te vinden voor het instrument dat wij zijn.
In het inleidende essay plaatst schrijver en kunstcriticus Evert Duintjes Tebbens het werk van de kunstenaar in een kunsthistorisch perspectief. Hierin signaleert hij niet alleen raakvlakken met het werk van onder andere William Blake, Philipp Otto Runge en Johan Miedema, maar ook contrasten, bijvoorbeeld met die andere eenling in de Nederlandse kunstwereld. Maurits Escher. In zijn conclusie onderstreept het essay hoe actueel Torensma’s hommage aan de harmonie feitelijk is. Met de kunstenaar hopen wij dat dit boek velen de ogen en harten zal openen voor onze dagelijkse, maar vaak onbegrepen werkeijkheid.
Jonne en Jan Willem Bakker, uitgevers Aurora Productions
INLEIDING
De zin van het leven van de mens: sporen nalaten.
Zoals de kwantumdeeltjes in het nevelvat.
Het onzichtbare zichtbaar gemaakt.
Basarab Nicolescu
Wat frappeert in het werk van Pieter Torensma en wat is in het bijzonder karakteristiek voor zijn serie van de ‘Iconen voor Geometer’? Ik dacht terug aan een bezoek dat ik in 2008 bracht aan een overzichtstentoonstelling van 200 jaar Britse kunst in Gent. De titel van deze indrukwekkende tentoonstelling was: ‘British Vision, observatie en verbeelding in de Britse kunst 1750-1950’. Vanzelfsprekend vinden we ook observatie en verbeelding in het oeuvre van Pieter Torensma, al hebben we het dan over de periode 1960-2020. Pieter voegt er echter nog een wezenlijke dimensie aan toe en wel datgene wat hij ziet als de ‘grondslag van het universum’.
‘Iconen voor de Geometer’ vorm een hoogtepunt in zijn oeuvre. Hier is een kunstzinnige kosmologie vervat in een schitterende reeks iconen, die ons een esthetisch leerdicht voorschotelt. De reeks van iconen is voortgekomen uit zijn overtuiging en idealistisch streven om te laten zien hoe onwrikbare harmonie en onverbrekelijke wetten van maat en verhouding de bouwstenen zijn van het universum waar wij deel van uitmaken.
Dit geeft aan hoe nauw leven en werk van de maker met elkaar zijn verweven, zowel naar de theorie als in de praktijk. Het is daarom ook goed te herinneren aan de publicatie in 2012 van het monumentale album ‘Echo’s van het Licht’. Voor een diepgaande kennismaking met de kunstschilder Pieter Torensma en zijn gedachtengoed is dit boek onmisbaar. Hij presenteert een overzicht van vijftig jaar leven voor de kunst, waarbij de beginperiode toch ook andere wegen kon doen vermoeden. In zijn tijd aan de Jan van Eyck academie in Maastricht, eind jaren sestig, beginnen zich de eerste voortekenen aan te dienen van dat wat in de volle zin zijn levenswerk is geworden. Zo kun je in de ‘Echo’s van het Licht’ al kennismaken met zijn eerste serie iconen. En dat leidt naar het onderwerp van het boek dat voor ons ligt.
Het werk van Torensma heeft diverse overeenkomsten met opmerkelijke kunstenaars en stromingen uit de periode van 1750-1950 van de tentoonstelling ‘British Vision’. Dat geldt trouwens ook voor wat in die tijd in Duitsland gebeurt en uiteraard in ons eigen land. Samen biedt het een ruim kader om hier zowel stilistisch als vanuit historisch perspectief nader op in te gaan. Welke overeenkomsten het boek ‘Iconen voor Geometer’ in dit opzicht te zien geeft, zal in deze beschouwing aan de orde komen.
Eén van de fascinerende kenmerken van kunst is, dat elke traditie – maar ook een vernieuwing of stijlbreuk – steeds te herleiden is tot de oudste en meest vitale drijfveren in de kunst. Anders gezegd: kunst komt voort uit het willen eageren op de grootste en meest essentiële vragen van zowel existentiële als morele aard, zodanig dat het de tijd weerspiegelt en blijvende zeggingskracht heeft.
Kunst is niet alleen een maatschappelijk verschijnsel, het is tenslotte de kunstenaar (of groep kunstenaars), die – al dan niet als vermomde magiër – slechts één doel voor ogen houdt: zijn beste vermogens en waarachtige ideaal geheel in dienst van het werk te stellen.
Dit laatste geldt voor Torensma en daarmee staat hij in de traditie van wat je in zekere zijn de oorsprong van de kunst zou kunnen noemen. enig historisch kader is ook dáárom op z’n plaats bij een beschouwing van zijn werk. Sterker nog, het brengt ons in contact met de rijkdom van het erfgoed van eeuwen , niet alleen in de beeldende kunst, maar in meer kunstvormen, zoals poëzie, muziek, literatuur en daarnaast in filosofie, religie en wetenschap.
Toen Pieter mij vroeg voor dit boek een inleidende beschouwing te schrijven, maakte hij mij enthousiast bij de gedachte aan die gezamenlijke rijkdom. aangezien er uitgebreid over de theorie en boodschap van zijn kunst is geschreven en hij zelf daar talloze lezingen heeft gegeven, zal ik in mijn benadering beginnen met het zoeken naar sporen in het rijke erfgoed, waarmee zijn werk verbinding en verwantschap heeft. vervolgens zal ik zijn werk typeren en vergelijken met andere kunstenaars en iets zeggen over de betekenis van zijn ‘Iconen voor Geometer’ in deze tijd. Tot slot: welke toekomstgeluiden komen op ons af, op welke signalen attendeert dit werk van Torensma?
Hoog tijd op kijker en kunst bij elkaar te brengen.
TITEL VAN HET BOEK
Wat is een icoon? Van Dale’s definitie luidt: ‘de benaming voor de gestileerde vlakke voorstellingen van christus en de heiligen in de Grieks-katholieke of Byzantijnse kerkelijke kunst’. Kenmerkend voor de icoon is dat vorm en inhoud, als uitdrukking vann het sacrale, één geheel zijn, waarbij het vlakke van de voorstelling dit nog versterkt. Er wordt met natuurlijke materialen gewerkt, zoals ei-tempera en bladgoud. Tenslotte is het gebruikelijk vóór het schilderen van een icoon Gods zegen te vragen, eventueel in een gebed.
Na de definitie vermeldt Van Dale de typering van de godsdiensthistoricus prof. G. van der Leeuw: ‘de schildering en het cultisch gebruik der iconen berusten op de leer van het beeld Gods, bij de schepping in de mens gelegd, door de zondeval verduisterd, maar nimmer vernietigd.’ Een prikkelend vertrekpunt voor dit boek: wat duister is vraagt om verheldering.
Een geometer is letterlijk een mathematicus die de geometrie bestudeert. In esoterische zin wordt bedoeld: de Opperbouwmeester of God als Geometer.
Uit imposante afbeeldingen blijt hoe eeuwenoud het zoeken is naar cirkelvormige regelmaat en hoe een harmonische constructie tegelijk een hoger doel dient van eredienst en christelijk geloof. Maar ook als we kennisnemen van de oude Egyptische of Mesopotamische cultuur, zien we een zelfde zoektocht en drong tot verbeelding. Torensma voelt zich thuis in deze traditie.
