Alles wat je denkt en doet, bij welk lied je huilt en zelfs van wie je houdt, wordt gestuurd door die grote machine in je hoofd: jouw brein. Onze hersenen blijven in vele opzichten een mysterie, maar we leren snel bij. In de Atlas van ons brein verzamelt Lara Wierenga alle recentste inzichten in de radartjes die je hersenen doen draaien. Dirma Janse brengt ze visueel tot leven. Hoe komt het dat je je niets meer herinnert van je babytijd? Waarin verschillen de hersenen van vrouwen en mannen? Waarom zijn pubers altijd zo moe ’s morgens? Is muzikaal talent aangeboren of aangeleerd? Had Albert Einstein een groter brein dan normaal? Veranderen sociale media onze hersenen?
Deze atlas laat zien dat je geen hersenwetenschapper hoeft te zijn om ons brein te doorgronden. Aan de hand van boeiende breinvragen en honderden speciaal voor dit boek ontworpen visualisaties kom je alles te weten over je hersenen en jezelf. Want als je weet hoe je brein werkt, begrijp je beter wie je bent, hoe je je voelt en waarin je van anderen verschilt.
1 BOUWSTENEN VAN HET BREIN
In dit hoofdstuk nemen we je mee op reis door je lichaam. Je zult hier ontdekken hoe je lichaam reageert op je omgeving. We beginnen deze reis groot, met het zenuwstelsel dat zich in je lichaam bevindt. Vervolgens zoomen we steeds verder in. Zo beschrijven we hoe het brein onderdeel is van dit zenuwstelsel en bespreken we alle onderdelen van het brein die je met het blote oog zou kunnen zien. We leggen uit waartoe die onderdelen dienen.
Vervolgens zoomen we nog verder in, tot we aankomen bij de kleinste cellen van je brein, de neuronen. Geen paniek: sommige termen en begrippen die we hier alvast oppervlakkig aanraken, leggen we je verderop in het boek in geuren en kleuren uit.
Ook wisselen we de complexere delen af met een intermezzo over de geschiedenis van de neurowetenschappen (met – hoe kan het ook anders – een tijdlijn). En we sluiten af met een introductie in de toolkit van de hersenwetenschapper. Daarbij komen er zowel no-brainers als breinbrekers voorbij, weetjes die je zonder inspanning respectievelijk met flink wat focus kunt lezen. Jij beslist hoe jouw pet vandaag staat!
HOE HET BREINTERREIN ONTGONNEN WERD
Een kleine geschiedenis van het hersenonderzoek
De eerste beschrijving van het brein dateert uit de 17de eeuw v.Chr. Op een bijna 5 meter lang papyrus beschreef een oud-Egyptische arts een tiental patiënten, hun diagnose en behandeling inbegrepen. Een aantal patiënten had een hersenletsel. Hij bleek zelfs een link te leggen tussen het hersenletsel van patiënten en hun motorische beperkingen. Dat is opvallend omdat archeologen die bezig zijn met de opgravingen van mummies ervan uitgaan dat de oude Egyptenaren het brein helemaal niet belangrijk vonden. Ze verwijderden alle organen heel secuur en bewaarden die in potten in of om de tombe. Behalve… het brein. Dat werd gewoon weggegooid nadat ze het via de neusgaten hadden verwijderd. De oude Egyptenaren zagen immers niet in dat het een belangrijke functie zou hebben.
Nu, meer dan 3700 jaar later, weten we aardig wat meer over de bouwstenen van de hersenen en hoe die zijn opgebouwd. Maar in vergelijking met andere organen weten we nog steeds relatief weinig over de werking van het brein. Dat is wellicht niet zo vreemd als je bedenkt dat het vakgebied van de neuro- of hersenwetenschappen op zichzelf nog geen 20 jaar oud is. Hoe verliep die reis van ontdekkingen over het brein de afgelopen 3700 jaar dan?
Hart versus brein
De oude Grieken hielden zich bezig met het vraagstuk wat de relatie was tussen geest en lichaam. Oftewel, hoe kunnen fysiek meetbare eigenschappen, zoals organen in het lichaam, niet-meetbare mentale processen, zoals ervaringen en gedachten, tot stand brengen? Het was de oud-Griekse dokter Alcmaeon van Croton (5de eeuw v.Chr.) die voor het eerst beschreef dat zintuigen, en dus onze ervaringen, verbonden zijn met de hersenen: ‘We ruiken door onze neusgaten, door de lucht naar ons brein te ademen.’ De filosoof Plato (c. 428-c. 348 v.Chr.) daarentegen, zag het lichaam en de geest als twee losse elementen, waarbij de eeuwige en onveranderlijke ziel gevangenzat in het vergankelijke lichaam. Maar hij had geen oplossing voor hoe die dan met elkaar verbonden zouden zijn.
De filosoof Hippocrates (c. 460 -c. 370 v.Chr.) beschreef voor het eerst dat al onze gedachten, gewaarwordingen, gevoelens en kennis in het brein zitten. Dat was in zijn tijd een revolutionair idee, want zijn tijdgenoten, onder wie Aristoteles (c. 384 – c. 322 v.Chr.), dachten dat het hart het meest belangrijke orgaan was. Daarin zouden zich dan intelligentie, beweging en beleving bevinden. Aristoteles vond het brein niet zo belangrijk en dacht dat de functie van het brein die van het hart ondersteunde, om het hart af te koelen. Daarom werd het brein nog lang genegeerd.
Levenssappen
In de 2de eeuw n.Chr. brengt de arts Claudius Galen (c. 129 -c. 216) de focus terug op het brein. In die tijd was anatomisch onderzoek op mensen verboden, dus deed hij onderzoek bij dieren en met name primaten. In Galens tijd dacht men dat lichaamssappen de belangrijkste elementen van het lichaam waren: de ‘levenssappen’. Het was dus niet zo gek dat hij dacht dat ook het hersenvocht in elk van drie ventrikels of hersenkamers het belangrijkste onderdeel van de hersenen vormde.
INHOUDSOPGAVE
1 Bouwstenen van het brein
- Hoe verhoudt je brein zich tot de rest van je lichaam? Hoe het verkeer tussen je zintuigen, hersenen, organen en spieren geregeld wordt – Over het zenuwstelsel
- Hoe oud (of jong) zijn de neurowetenschappen? Hoe het breinterrein ontgonnen werd – Een kleine geschiedenis van het hersenonderzoek
- Hoe is je brein opgebouwd? Waarom die vakantiewijn thuis minder lekker smaakt
De anatomie van het brein - Wat zie je als je in- en uitzoomt op het brein? It’s a small world after all – Het brein op kleine en grote schaal
- Hoe werken neuronen? Een golfbeweging in je brein – Over neuronen en gliacellen
- Hoe meten hersenonderzoekers het brein in levende mensen? Meten is weten –
Meetinstrumenten voor het brein
2 Van brein in de dop tot brein in de drop
- Welke ontwikkelingshordes neem je als kind? – ‘Ze worden zo snel groot!’ – Over de ontwikkelingsmijlpalen in je kindertijd
- Hoe ontwikkelt het brein zich voor de geboorte? Het brein in de dop – Over het brein in de baarmoeder
- Hoe ontwikkelt het brein zich na de geboorte? The Big Brain Bang – Mijlpalen voor het babybrein
- Waarom zijn pubers tegendraads en impulsief? Het brein uit balans – Over het puberende brein
- Waarom takelt je brein ‘af’? Wat Willem nog weet (en wat hij vergeet) – Over het ouderenbrein
3 Mannen- en vrouwenbreinen?
- Wat bedoelen mensen als ze beweren dat mannen en vrouwen ‘verschillen’? Mannen van Mars, Vrouwen van Venus of Mensen van Aarde? – Over man-vrouwverschillen in gedrag
- Zijn man-vrouwverschillen biologisch of sociaal-cultureel bepaald? Typisch meisjes / jongens!? – Over de mogelijke oorzaken van man-vrouwverschillen
- Zijn er aangeboren verschillen in het brein van mannen en vrouwen? Hoe zingende zebravinkjes (en hun zwijgende vrouwtjes) neurowetenschappers aan het denken zetten – Over de invloed van geslachtschromosomen op het brein
- Vermannelijkt testosteron het brein? De man als testosteronbom? – Over de invloed van geslachtshormonen op de hersenen
- Verklaren breinverschillen bij mannen en vrouwen ook de man-vrouwverschillen in gedrag?Blame my (fe)male brain?! – Over het verband tussen breinverschillen (m/v) en gedragsverschillen (m/v)
4 Knappe koppen: buitengewone breinen?
- Wat betekent het precies als mensen je ‘intelligent’ noemen? Jouw g-factor – Over het begrip ‘intelligentie’
- Waarom noemen we mensen intelligenter dan dieren? Al zijn dieren nog zo slim, ze halen het nooit van Pim of Kim – Over dierlijke, menselijke, gemiddelde en buitengewone intelligentie
- Waarom doet muziek ons huilen en bewegen? Waarom muziek je (brein) raakt – Over hoe je brein muziek ervaart
- Is geniaal goed zijn in muziek een aangeboren talent of aangeleerd gedrag? Het muzikantenbrein – Waarom ook Mozart 10.000 uren moest musiceren
- Hoe meet je creativiteit? Het creatieve brein – Het brein tussen uitproberen en falen
5 De beste studiezaal voor je brein
- Hoe leert het brein (het best)? Het (optimaal) lerende brein – Hoe je brein lessen trekt uit andermans fouten
- Hoe ontwikkelen cognitieve vaardigheden zich? Het dirigerende brein – Over executieve functies
- Waarom onthoud je beter na een verkwikkende nachtrust? Slaap er nog eens een nachtje over! Over de invloed van slapen op leren
- Waarom krijg je een black-out tijdens een toets? Het mediterende brein – De effecten van een ‘stressy’ brein op leren
- Worden jonge hersenen lui van digitale snufjes? Het brein 2.0 – Over de hersenontwikkeling van de digitale generatie
Dankwoord en leeslijst
Bibliografie
Index
