Kunnen vrouwen denken?

De oude Grieken zagen filosofie — net als bijvoorbeeld oorlog en politiek — als typisch mannenwerk, maar dat betekent niet dat ze vrouwen er per definitie ongeschikt voor achtten. Er zijn vroege berichten dat Pythagoras ook vrouwelijke volgelingen had, en dat er vrouwen studeerden aan Plato’s Academie. Plato gelooft dat vrouwen misschien wel lichamelijk zwakker zijn dan mannen, maar in intellectueel opzicht niet voor ze onderdoen. Al in zijn dialoog Meno (73a6–c5) verkondigt hij bij monde van zijn personage Socrates dat vrouwen dezelfde intellectuele vermogens hebben als mannen. Die aanvaardt weliswaar Meno’s argument dat de aretē of ‘deugd’ (gedefinieerd als het vermogen om te heersen over anderen) van een man het goede bestuur van de stad is, en die van een vrouw het goed leiden van het huishouden, maar hij verwerpt Meno’s conclusie dat mannen en vrouwen daarom verschillende soorten deugd bezitten.

Desondanks omschrijft Plato in de Politeia (De staat) het voorstel om ook vrouwen een politieke rol te geven in zijn ideale staat nadrukkelijk als een utopie, waar zijn mannelijke gespreksgenoten wel om zullen lachen: ‘Veel van wat hier wordt gezegd zal wel ongewoon en belachelijk klinken’ (452a). Zijn argument dat vrouwen dezelfde intellectuele vermogens hebben als mannen en daarom ook als ‘wachters’ oftewel bestuurders kunnen dienen, lijkt een gelijkheidsideaal uit te drukken; die gelijkheid staat echter niet in dienst van de emancipatie van vrouwen, maar van het welzijn van de polis. Al in 1976 maakte Julia Annas bezwaar tegen de anachronistische lezing die van Plato een soort feminist maakt; en eenzelfde voorbehoud moeten we maken ten aanzien van alle hier besproken vrouwelijke filosofen. Theano, Phintys, Perictione en anderen beschrijven niet hoe vrouwen onafhankelijker kunnen worden, maar hoe ze hun echtgenoten beter kunnen dienen. Ook de meer rebelse Hipparchia keert zich niet radicaal tegen het instituut van het huwelijk.

Op het punt van intellectuele gelijkheid spreekt Aristoteles Socrates expliciet tegen: ‘De zelfbeheersing van een vrouw is niet dezelfde als die van een man, en evenmin haar moed en rechtvaardigheid, zoals Socrates dacht; de ene is de moed van het bevelen geven, en de ander de moed van het gehoorzamen’ (Politica 1260a22–24; vgl. Dutsch, 2020, p. 161). Elders schrijft Aristoteles openlijk dat vrouwen niet geschikt zijn voor filosofie (Politica 1259b–1260c). Hij betoogt dat sommige mensen van nature over anderen heersen (vrije mannen over slaven, mannen over vrouwen, ouders over kinderen), net zoals sommige delen van de ziel van nature heersen en andere van nature gehoorzamen. Daaraan voegt hij de beruchte woorden toe: ‘Het redenerende deel van de ziel is helemaal afwezig in een slaaf; een vrouw heeft het wel, maar het ontbeert gezag.’ Je hoort hem echter bijna denken: hoe kom ik hier ooit mee weg? Zelfs voor de individuele ziel is de heerschappij van de rede immers eerder een normatief ideaal dan een feitelijke stand van zaken; en of een man in de oudheid een slaaf was, was vaak een kwestie van pech of toeval. Iedereen kon een slaaf worden, bijvoorbeeld als je krijgsgevangen werd gemaakt of door piraten werd ontvoerd.