BESTEL SYMPHONIA GEZANGEN VAN HILDEGARD VON BINGEN
Al een paar decennia wordt de muziek van Hildegard van Bingen (1098-1179) wereldwijd beluisterd. Antifonen en responsories, hymnen en sequenties uit ‘Symphonia armonie celestium revelationum’ weerklinken in allerlei uitvoeringen. Maar net als bij de cantates van Bach kan men zich afvragen in hoeverre de abdis van de benedictinessen van Rupertsberg echt begrepen wordt. Wat bedoelde deze mystica en theologe uit de Middeleeuwen in wezen met haar verzen en composities, die fungeerden binnen een liturgische context? Deze eerste volledige vertaling van de Latijnse Symphonia van Hildegard van Bingen wil een sleutel zijn om de wereld van de ‘Sibille van de Rijn’, zieneres en theologe, wetenschapsvrouw en kunstenares, ook via haar poëzie toegankelijk te maken. Vertaler Patrick Lateur is classicus en publiceert als dichter en vertaler, bloemlezer en essayist.
SYMPHONIA ARMONIE CELESTIUM REVELATIONUM
DE HARMONISCHE MUZIEK VAN HEMELSE OPENBARINGEN
1. O vis eternitatis
O vis eternitatis
que omnia ordinasti in corde tuo,
per Verbum tuum omnia creata sunt sicut voluisti,
et ipsum Verbum tuum
induit carnem
in formatione illa
que educta est de Adam.
Et sic indumenta ipsius a maximo dolore abstersa sunt.
O quam magna est benignitas Salvatoris qui omnia liberavit
per incarnationem suam,
quam divinitas exspiravit
sine vinculo peccati.
Et sic indumenta ipsius a maximo dolore abstersa sunt.
Gloria Patri et Filio et Spiritui sancto.
Et sic indumenta ipsius a maximo dolore abstersa sunt.
1. Responsorie voor de Schepper
O kracht van Eeuwigheid
die alles heeft geregeld in uw hart,
door uw Woord is alles geschapen zoals U het hebt gewild,
en uw Woord zelf
heeft het vlees aangenomen
in de gestalte
afkomstig van Adam.
En zo werden zijn gewaden gereinigd
van ontzaglijk lijden.
O, hoe groot de goedheid van de Verlosser die alles heeft bevrijd
door zijn menswording
dankzij Gods adem
zonder de kluister van de zonde.
En zo werden zijn gewaden gereinigd
van ontzaglijk lijden.
Eer aan de Vader en de Zoon en de heilige Geest.
En zo werden zijn gewaden gereinigd
van ontzaglijk lijden.
1. Aantekening bij: O vis eternitatis
Het lied is gericht tot de Vader, maar be zingt al snel de menswording van de Zoon als vervulling van Gods plan (Psalm 33, 11). Niet Jezus’ dood of Adams val worden benadrukt, wel Christus’ bevrijdende werking die de gewaden, symbool voor het lichaam, zuivert. Het verband tussen Adam en Christus gaat o.m. terug op Romeinen 5, 12–21. Die band wordt versterkt door het refrein, waarin de gewaden eerst op Adam slaan, daarna op de mensgeworden Zoon.
2. O virtus Sapientie
O virtus Sapientie,
que circuiens circuisti,
comprehendendo omnia in una via que habet vitam,
tres alas habens,
quarum una in altum volat et altera de terra sudat
et tercia undique volat.
Laus tibi sit, sicut te decet, o Sapientia.
2. Antifoon voor de Goddelijke Wijsheid
O kracht van Wijsheid
die alles kringelend en cirkelend
bevat en omvat
in één weg die leven heeft!
U hebt drie vleugels:
de ene vliegt opwaarts,
de tweede zweet,
doet zoet de aarde druppelen,
de derde vliegt alom.
Lof zij u, o Wijsheid,
zij komt u toe.
2. Aantekening bij: O virtus Sapientie
Geïnspireerd door de Bijbel (Spreuken 8–9, Wijsheid 7–8 en Jezus Sirach 24) komt de Goddelijke Wijsheid bij Hildegard vaak voor, veelal als een schitterende vrouwelijke figuur. Hier is de drievoudig gevleugelde figuur abstracter, zij doet denken aan een gelijkaardig beeld in Scivias III.5, maar is niet zo schrikwekkend. Bronnen voor dit beeld zijn de serafs met zes vleugels in Jesaja 6, 2 en de Wijsheid in Jezus Sirach 24, 5. Maar vooral het beeld van de Drievuldigheid is hier bepalend, waarbij de tweede vleugel staat voor de Zoon, die zweet in Getsemane (Lucas 22, 44) en tegelijk bewijs is van Gods weldaden. Het sudat is ambigu, onze vertaling is expliciterend.
3. O quam mirabilis
O quam mirabilis est prescientia divini pectoris
que prescivit omnem creaturam. Nam cum Deus inspexit
faciem hominis quem formavit, omnia opera sua
in eadem forma hominis integra aspexit.
O quam mirabilis est inspiratio que hominem sic suscitavit.
3. Antifoon voor de Schepper
O, hoe wonderbaar
de voorkennis van het goddelijk hart
dat heel de schepping vooraf kende.
Want God keek
naar het gelaat van de mens die hij gestalte gaf
en in diezelfde menselijke gestalte
zag Hij toen al zijn werken
geheel en al.
O, hoe wonderbaar de adem
die zo de mens tot leven wekte.
3. Aantekening bij: O quam mirabilis
Voorbestemming betekent voor de dichteres het eeuwig bestaan van de wereld in Gods geest alvorens de tijd begon. Voor haar is de mens het hoogtepunt van de schepping, een microkosmos die een centrale plaats inneemt in het universum: in hem manifesteert zich heel de schepping. Van wezenlijk belang in de antifoon is de beweging van Gods hart naar het gelaat van de mens, én de beweging terug naar Gods ogen.
INHOUDSOPGAVE
I – De Vader en de Zoon
1 O vis eternitatis – Responsorie voor de Schepper
2 O virtus Sapientie – Antifoon voor de Goddelijke Wijsheid
3 O quam mirabilis – Antifoon voor de Schepper
4 O pastor animarum – Antifoon voor de Verlosser
5 O cruor sanguinis – Antifoon voor de Verlosser
6 O magne Pater – Antifoon voor God de Vader
7 O eterne Deus – Antifoon voor God de Vader
II – De Moeder en de Zoon
8 Ave Maria – Responsorie voor de Maagd
9 O clarissima mater – Responsorie voor de Maagd
1O O splendidissima gemma – Antifoon voor de Maagd
11 Hodie aperuit – Antifoon voor de Maagd
12 Quia ergo femina – Antifoon voor de Maagd
13 Cum processit factura – Antifoon voor de Maagd
14 Cum erubuerint – Antifoon voor de Maagd
15 O frondens virga – Antifoon voor de Maagd
16 O quam magnum miraculum – Antifoon voor de Maagd
17 Ave generosa – Hymne voor de Maagd
18 O virga mediatrix – Halleluja voor de Maagd
19 O viridissima virga – Lied voor de Maagd
20 O virga ac diadema – Sequentie voor de Maagd
21 O tu suavissima virga – Responsorie voor de Maagd
22 O quam preciosa – Responsorie voor de Maagd
23 O tu illustrata – Antifoon voor de Maagd
III – De heilige Geest
24 Spiritus sanctus vivificans vita – Antifoon voor de heilige Geest
25 Karitas habundat – Antifoon voor de Caritas
26 Laus Trinitati – Antifoon voor de Drie-eenheid
27 O ignee Spiritus – Hymne voor de heilige Geest
28 O ignis Spiritus Paracliti – Sequentie voor de heilige Geest
IV – Engelen en heiligen
29 O gloriosissimi lux vivens angeli – Antifoon voor de engelen
30 O vos angeli – Responsorie voor de engelen
31 O spectabiles viri – Antifoon voor patriarchen en profeten
32 O vos felices radices – Responsorie voor patriarchen en profeten
33 O cohors milicie floris – Antifoon voor de apostelen
34 O lucidissima apostolorum turba – Responsorie voor de apostelen
35 O speculum columbe – Antifoon voor de heilige Johannes, Evangelist
36 O dulcis electe – Responsorie voor de heilige Johannes, Evangelist
37 O victoriosissimi triumphatores – Antifoon voor martelaren
38 Vos flores rosarum – Responsorie voor martelaren
39 O vos imitatores – Responsorie voor belijders
40 O successores – Antifoon voor belijders
V – Beschermheiligen
41 O mirum admirandum – Antifoon voor de heilige Disibodus
42 O viriditas digiti Dei – Responsorie voor de heilige Disibodus
43 O felix anima – Responsorie voor de heilige Disibodus
44 O beata infantia – Antifoon voor de heilige Disibodus
45 O presul vere civitatis – Sequentie voor de heilige Disibodus
46 O felix apparicio – Antifoon voor de heilig Rupert
47 O beatissime Ruperte – Antifoon voor de heilige Rupert
48 Quia felix puericia – Antifoon voor de heilige Rupert
49 O Ierusalem – Sequentie voor de heilige Rupert
50 Mathias sanctus – Hymne voor de heilige Mattias
51 O Bonifaci – Antifoon voor de heilige Bonifatius
52 O Euchari columba – Responsorie voor de heilige Eucharius
53 O Euchari in leta via – Sequentie voor de heilige Eucharius
54 Columba aspexit – Sequentie voor de heilige Maximinus
VI – Heilige maagden, weduwen, onschuldige kinderen
55 O pulcre facies – Antifoon voor maagden
56 O nobilissima viriditas – Responsorie voor maagden
57 O dulcissime amator – Samenzang voor maagden
58 O Pater omnium – Samenzang voor weduwen
59 Rex noster promptus – Responsorie voor de heilige Onschuldigen
VII – De heilige Ursula en haar maagden
60 Spiritui sancto – Responsorie voor de heilige Ursula
61 O rubor sanguinis – Antifoon voor de heilige Ursula
62 Favus distillans – Responsorie voor de heilige Ursula
63 In matutinis laudibus – Antifonen voor de heilige Ursula • Studium divinitatis • Unde quocumque venientes • De patria etiam earum • Deus enim • Aer enim volat • Et ideo puelle iste • Deus enim rorem in illas misit • Sed diabolus in invidiasua
64 O Ecclesia – Sequentie voor de heilige Ursula
65 Cum vox sanguinis – Hymne voor de heilige Ursula
VIII – Kerkwijding
66 O virgo Ecclesia – Antifoon voor een kerkwijding
67 Nunc gaudeant – Antifoon voor een kerkwijding
68 O orzchis Ecclesia – Antifoon voor een kerkwijding
69 O choruscans lux stellarum – Antifoon voor een kerkwijding
IX – Gezangen zonder muzieknotatie
70 O Verbum Patris – Lied voor de Schepper
71 O Fili dilectissime – Lied van de Maagd voor haar Zoon
72 O factura Dei – Lied voor de Verlosser
73 O magna res – Lied voor de Maagd
Hildegard van Bingen en Symphonia
Aantekeningen
Selectieve bibliografie
Register op titels