BESTEL EENVOUD EN DIEPGANG IN EN VOORBIJ ALLE TEGENSTELLINGEN

Er zijn opmerkelijke overeenkomsten tussen het denken van zenmeester Dogen en de ziener Jacob Böhme. Boudewijn Koole besteedt daar aandacht aan in zijn boek Eenvoud en diepgang voorbij alle tegenstellingen- Inleiding in het denken van Jacob Böhme. Hieronder volgen een tekst van vijf bladzijden uit dat boek en de inhoudsopgave.

Bij Dogen en het boeddhisme speelt het doorzien van illusies een grote rol als aspect van verlichting. Veel van Dogens traktaten houden zich bezig met het leren doorzien van taalspelen (en dus van betekenissen van woorden en zinnen) als herkenning van bewustzijnsmogelijkheden. Waar ten onrechte een bepaalde concrete bedoeling over het hoofd wordt gezien, wijst Dogen op die concrete bedoeling. Waar ten onrechte het wijdere veld van mogelijkheden om die bedoeling heen over het hoofd wordt gezien, wijst hij op dat bredere veld. Zijn bekende traktaat over de Boeddhanatuur eindigt met een antwoord van een zenmeester: ‘Houd niet vast aan illusies!’

Jacob Böhme: de hemel is niet ver weg

Jacob Böhme zag de hemel en het paradijs als altijd aanwezige, zij het niet altijd waargenomen (besefte) en doorleefde realiteiten. Met een diepgang die sommigen ‘duister’ noemden vanwege zijn onbeholpenheid om academisch taalgebruik te bezigen – echt geïnteresseerden begrepen hem heel goed, academisch of niet – en met de magie van talentvolle spreker die zijn gehoor meeneemt in zijn vergezichten en zo dichter bij zichzelf brengt, tekende hij – soms ‘als in een stortregen’ – samenhangen uit van hoe de wereld en het leven zijns inziens in elkaar zaten. Die had hij tot in hun grond doorzien bij drie grote verlichtingservaringen, en daarna had hij de blijvend sterke aandrang om de lessen die hij zelf had geleerd, door te geven. Zonder zijn denken, zijn visioenen en opvattingen in den brede weer te geven, zijn opmerkelijke overeenkomsten met Dogen aan te geven.

Eerst een citaat over ‘de zin’ van het lijden (Theoscopia I, 7-9):

Het verstand spreekt:

7. Waarom heeft God een leven van pijn en lijden geschapen? Zou het zonder lijden en kwellingen niet in een betere toestand zijn omdat hij de grond en het begin van alle dingen is? Waarom duldt hij de tegengestelde wil? Waarom vernietigt hij het kwade niet, zodat in alle dingen alleen iets goeds zou zijn?

Antwoord:

8. Geen ding kan zonder tegenwerking aan zich zelf openbaar worden; want als het niets heeft dat het weerstaat, gaat het steeds voor zich uit en gaat niet opnieuw in zich in. Als het echter niet opnieuw in zich ingaat als in datgene waar het oorspronkelijk uit gegaan is, dan weet het niets van zijn oertoestand.

9. Als het natuurlijke leven geen tegenwerking zou hebben en zonder een doel zou zijn, dan zou het nooit naar zijn grond vragen waaruit het voortgekomen is. Dan zou de verborgen God aan het natuurlijke leven onbekend blijven. Ook zou als er geen tegenwerking in het leven was, daarin geen waarneming noch willen noch werken zijn, evenmin verstaan of weten. Want iets dat slechts één wil heeft, dat heeft geen neiging tot onderscheiden. Wanneer het geen tegengestelde wil ervaart, die het aanleiding geeft tot het uitoefenen van de beweging, dan staat het stil. Want een ding alleen weet niet meer dan [dat] Een, en hoewel het in zichzelf goed is, kent het toch evenmin goed als kwaad, want het heeft in zich niets dat het tot waarnemen aanzet.

Kortom, Böhme ging diepe vragen niet uit de weg. Elders (Von sechs Theosophischen Puncten 1:73) zegt hij in dit verband
‘Zo is de grimmige dood een wortel van het leven.’

Alles is inclusief (hoe ‘exclusief’ tegelijk ook)

Böhmes denken en voorstellingswereld is ook in vele andere opzichten buitengewoon interessant. Hier beperk ik mij nog tot één ander centraal idee dat hem met Dogen verbindt. Naast het met de rol van het lijden samenhangende idee dat alles vergankelijk is (zie de citaten hierboven) en dat de erkenning van dit lijden tegelijk de mogelijkheid opent van de verzoening ermee, koestert Böhme ook het idee van de inclusiviteit van alles.

Er is maar één wereld, een werkelijkheid, die alle mogelijke werelden en werkelijkheden omvat. Als dat niet zo zou zijn, zouden wij ons immers die situatie niet kunnen indenken omdat je daarvoor per aparte wereld / werkelijkheid een aparte sleutel nodig hebt. Tenzij het alleen een mogelijkheid in ons denken betreft (dat wil zeggen dat wij alle sleutels tot alle werelden /werkelijkheden in ons hebben), maar daaraan hebben wij in dat geval genoeg om die mogelijkheid serieus te nemen: wij hebben dan geen andere en die ook niet nodig.

Zowel Dogen als Böhme laten voortdurend blijken dat de ene denkbare bestaande werkelijkheid (in al zijn oneindige voorbije, bestaande en voorbijgaande, en nog niet bestaande mogelijkheden) elk moment vorm aanneemt in wat zich hier en nu voordoet aan iedere waarnemer apart (of samen). Evenals dat datgene wat zich hier en nu voordoet dat geheel (inclusief alle mogelijke nog niet bestaande vormen ervan en alle vroegere) volledig representeert, waarbij die representatie als onvervreemdbare eigenschap geldt.

Leven en dood voltrekken zich gelijktijdig, zij het dat er patronen aan te wijzen zijn die heel lang duren en heel kort duren, en dat er samenhangen te bestuderen zijn in die patronen, waartoe wij ons kunnen verhouden, soms alleen symbolisch, soms ook ten dienste van heelheid of genezing, soms om erger te voorkomen of dragelijker te maken. Maar nooit buiten de relatie met het geheel om: een grote verantwoordelijkheid. Zowel Böhme als Dogen waren en zijn denkers van de inclusiviteit.

We hoeven geen grotere broek aan te trekken dan ons past, maar we mogen weten dat we door onze eigen broek op te houden ook het grote geheel dienen. Bovengenoemde citaat ‘Houd je niet vast aan illusies!’ heeft bij Böhme een prachtige tegenpool ofwel complement. Volgens hem is de hemel altijd dicht bij ons en in ons bereik, want in ons. Te weten als we het spel (!) durven mee spelen van openheid en vrijheid waarin zich ieder moment opnieuw openbaart wat de kern en de essentie van de werkelijkheid, van het leven, van de hemel is. Daarmee doen we niet alsof er nooit reden tot schuld of tot schaamte is, of nooit lijden en hel, maar nemen we onze menselijke realiteiten en mogelijkheden serieus, ook in de zin van de overgeleverde tradities die (althans) op die realiteiten en mogelijkheden hebben gewezen.

Inclusiviteit en de taal van ‘verlichting’

Een boeiende overeenkomst is verder dat Böhmes taalgebruik doet denken aan dat van de Oost-Aziatische talen: het Chinese, Koreaanse en Japanse karakterschrift laat de mogelijkheid open dat een karakter zowel een ‘werkwoord’ (of beweging) als een ‘naamwoord’ kan aanduiden. Denk ook aan de semitische talen die met hun gebruik van woordstammen met drie medeklinkers eenzelfde mogelijkheid bieden. Dit opent een wereld van taal- en voorstellingsmogelijkheden waarvoor westerse talen hun subject-en-predicaatconstructies in de plaats gesteld hebben, wat tot duidelijker afbakening of hiërarchie van begrippen en denksystemen (!) leidt maar tot minder flexibiliteit. Böhmes taalgebruik is in die zin niet extreem Westers. Hij wisselt integendeel juist gemakkelijk tussen naamwoorden en werkwoorden, zodat wat een ‘ding’ doet het beste omschreven kan worden met het werkwoord ‘dingen’ (enzovoort), dezelfde procedure als bij Dogen en de genoemde talen.

Ook is Böhme ervan doordrongen dat zijn inzicht alleen doorgegeven kan worden in taal als die taal het pad van dat inzicht volgt – dus van de geest die zijn innerlijk beroert. Wij zouden al snel geneigd kunnen zijn dat subjectivistisch te vinden maar ook al vindt Böhme dat inderdaad een belangrijk aspect – omgekeerd vindt hij een theorie gevaarlijk die subjectieve as- pecten geen recht doet –, hij is ook sterk onder de indruk van de systematiek die hij overal aantreft in de werkelijkheid en die navolgers hebben pogen uit te werken. Böhme werkt met de analogieën die hij overal meent aan te treffen.

Analogieën tussen de verschillende niveaus van de werkelijkheid waarin de ene oorsprong zich zijns inziens heeft vertakt en opgedeeld. En dan komt een van de interessantste ideeën van Böhme: alles zal ook weer tot de ene oorsprong terugkeren via een dialectiek van tegenstellingen die na een periode van groter worden via een crisis omslaan in (terugkeer tot) nieuwe eenheid. Hegel nam veel van hem over. Hoewel we zagen dat met Spinoza interessante parallellen zijn aan te wijzen, is dat niet het geval met Descartes, die het moderne wetenschappelijke discours neerzette in de vorm van zijn beroemde methode van rationeel (als het ware twijfelend, vervolgens objectiverend en dus afstand nemend) uiteenrafelen en (bewust construerend) opnieuw in elkaar zetten van het onderzochte voorwerp of gebied.

Tot zover deze beperkte notities over de samenhang van de wereld en onze mogelijkheden van leven erin bij deze twee denkers. Ik hoop er mee te hebben aangetoond dat vergelijking van Oosters en Westers denken aan de hand van Dogen en Böhme de moeite waard is. Wellicht wijzen de parallellen en verschillen tussen Dogen en Böhme op onvermoede inzichten in (zowel overeenkomsten als verschillen met) onze eigen tradities en hun mogelijkheden voor de toekomst. Tradities die immers net als de hunne weet kunnen en zouden moeten hebben van wat het betekent inclusief en universeel te denken en te handelen. Bij alle dagelijkse bezigheden en in onze hele levensstrijd te midden van andere levende wezens en de hele natuur.

Böhme en Dogen komen ook overeen in hun houding ten aanzien van gepaste soberheid (openheid voor wat zich als realiteit aandient en daarbij passende ‘gelatenheid’ dan wel gedrag dat zich bewust is van innerlijk en buitenwereld en daarbij aansluit) en dito uitbundigheid (bloei stimulerende verbondenheid met de omgeving van dichtbij tot ver). We leven in één wereld, uit hoeveel (onder)delen ook bestaand. Reden tot bescheidenheid en tot optimisme.

INHOUDSOPGAVE VAN EENVOUD EN DIEPGANG

Woord vooraf

• Böhme is naast spiritueel leraar ook een groot filosoof
• Bestaande en nieuwe vragen en inzichten bij het denken van Böhme
• Eenvoud en diepgang: voorproefjes
• Welke rol speelt taal
• Over eenvoud gesproken.
• Eenvoud vergeleken met complexiteit: in en buiten de taal
• Het belang van de subtiliteit van wijsheid
• Enkele persoonlijke noten

Deel 1
Pijn en vreugde: hoe vind ik mijn weg in het leven tussen alle tegenstellingen door? De visionaire filosoof Jacob Böhme als geestelijk leraar en als denker

• Böhmes Theoscopia: “het zien van / als God” en “waarom pijn en lijden?”
• Leven
• Geschriften
• Doorwerking
• Woorden en beelden: wanneer kennen we de hele olifant?
• Ontstaanstijd van de Theoscopia 
• Verlicht inzicht en terugkeer naar de eenheid
• Bijzonder taalgebruik: meer horen dan op het eerste gehoor
• Bijzonderheid van de Theoscopia: het diepste verstaan omvat ‘ratio’ en ‘magie’ beide
• Praktische aanwijzingen voor het lezen van de Theoscopia
• Kinderen van de Wijsheid (Sophia) worden

Deel 2
De eenheid van de tegenstellingen bij Jacob Böhme in ideehistorische context. Systematiek en veranderlijkheid; evenwicht en proces; taal en (on)eindigheid in West en Oost

• De diepte van Böhmes boodschap: complexiteit en eenvoud
• Wijsheid in visionaire tradities
• Böhme en de pansofen: spiegeling van micro- en macrokosmos en rol van de tegenstellingen
• Doordringen tot de kern van de werkelijkheid om alle tegenstellingen te omvatten en te overstijgen
• De analoge eenheid van God, mens en wereld bij Böhme, de Rozenkruisersgeschriften en hun pansofische verwanten
• Wereldbeeld en de eenheid van kennisgebieden: (hoe) is samenhang veronderstelbaar? Het bijzondere van Böhmes Theoscopia
• De levende kosmos en zijn eenheid: her(be)tovering?
• De eenheid van alle kennisgebieden: wetenschappen en wijsheid
• Eenheid van kennisgebieden, transcendentie en immanentie: Böhmes poging tot een systematische samenvatting in zijn Theoscopia
• Verabsolutering, niet-dualisme en meervoudige logica: zijn rust en beweging in eenzelfde systeem voorstelbaar?
• Böhme in vergelijking: de moderne Descartes en Spinoza, de late en vroege dialectische denkers, en Dogen Kigen Böhme, Descartes, Spinoza en de rol van ‘het’ verstand en de systematiek
• Herakleitos, Cusanus, Hegel, Marx en de oude vragen van de dialectiek: Eenheid van tegenstellingenen de grond van ons bestaan
• ‘Niemand stapt tweemaal in dezelfde rivier’ of: wat is de ‘eenheid van tegenstellingen’?
• ‘Eenheid van de tegenstellingen’ bij Hegel en Marx is afkomstig van Böhme
• Waarom is de opheffing van de tegenstellingen bij Hegel en Marx een wetmatig patroon?
• Wat heeft de dialectiek van de eenheid der tegendelen met die van de ‘eenheid van man en vrouw’ van doen?
• Welke rol is daarbij voor een – resp. ‘de’ – vrije wil?
• Welke kennis is nog meer mogelijk dan de objectieve volgens Descartes? En welke rol kan de wil daarbij hebben?
• Lijden en vergankelijkheid, taal en verlichting bij Böhme en Dogen
• Lijden/vergankelijkheid versus verlichting, aarde versus hemel
• Jacob Böhme: de hemel is niet ver weg
• Alles is inclusief (hoe ‘exclusief’ tegelijk ook)
• Inclusiviteit en de taal van ‘verlichting’
• De taalspelen van Böhme en Dogen en het zogeheten non-dualisme
• Volledig bewustzijn via de weg van leven en dood als grondmotief
• Mogelijkheid, rol en betekenis van volledig inzicht op ieder moment
• Böhme en Nietzsche en de grenzen van de moderne tijd
• Böhmes eenheid van tegenstellingen als een open systeem
• Waarmee wil Böhme zijn lezers helpen?
• Het hart van de werkelijkheid – en vrede in het hart – vinden
• Een wereldbeeld waarin hemel en aarde bijeen horen
• Spel en systeem verbinden
• Eenheid van man en vrouw als voorbeeld van de eenheid van alle tegenstellingen
• Welk van deze beide ‘eenheden’ is de fundamentele? Hoe illustreren zij elkaar?
• De herontdekte rituelen en -voorstellingen van de pré-exilische Hebreeuwse religie: nieuw licht opde androgyne Adam, de verbinding van hemel en aarde, en het evenwicht in natuur en samenleving
• Nieuwe schakels tussen Böhme en de oude bronnen
• Het christendom is gebaseerd op de oude Hebreeuwse tempeltradities
• Waaruit bestond de Hebreeuwse tempelgodsdienst?
• De verhalen over de androgyne Adam en de schepping, over de Wijsheid (Sophia) en de Heilige Geest horen in de context van de tempel thuis: het paradijs is het heilige der heiligen en tegelijk de sleutel tot ofwel kern van de hele wereld
• De grenzen van Böhmes systematiek en taalgebruik, speciaal met het oog op het lezen van zijn Theoscopia 
• Böhmes filosofische systematiek in relatie tot zijn taalgebruik
• Spelend taalgebruik, en de logica van these-antithese-synthese in verband met Böhmes analogische wereldbeeld: vele werkelijkheidsniveaus die elkaar beïnvloeden, zowel materieel als via ingeving (intuïtie) en ‘magie’
• Inzicht en persoonlijke verantwoordelijkheid
• Leven te midden van de tegenstellingen
• Tegenstellingen en hun omvattende eenheid in permanente verandering
• Kennen en liefhebben, vrijwillig offer en nieuw begin; enkele verwante beelden uit de tradities van de Hebreeuwse tempel en van Jezus en zijn volgelingen
• Gevolgtrekkingen op individueel – en groepsniveau in de contexten (!) van onze tijd en cultuur
• Kerninzichten van Jacob Böhme, enkele zoekontwerpen
• De clou in termen van de Westerse cultuur: Sophia, de wijsheid, als onze moeder en als de ons geschonken innerlijke en praktische gave op weg naar de permanente eenheid die begin en einde (v.v.) van alle permanente verandering omvat en zo tijd en eeuwigheid (v.v.) in elkaars perspectief ziet
• Persoonlijk slot; over het laatste woord

Deel 3
Verdere studie en literatuur

• Verdere studie: wat is minimaal nodig en maximaal mogelijk?
• Beredeneerde literatuuropgave
• Nederlandse vertalingen van Jacob Böhme (recent)
• Duitse tekstuitgaven (recent)
• Böhme-literatuur algemeen
• Recente studies in verband met Böhme
• Meer verwanten van Böhme
• ‘Eenheid van de tegenstellingen’ in West en Oost, en niet-dualisme
• Hebreeuwse tempeltradities (oorsprong en doorwerking)
• De Wijsheid
• De levensboom
• Engelen
• Henochitische traditie
• Kabbala en andere Joodse mystieke bronnen

Deel 4
Lijst van namen, begrippen en bronnen

Bron: ‘Eenvoud en diepgang in en voorbij alle tegenstellingen – inleiding in het denken van Jacob Böhme’ door Boudewijn Koole

BESTEL EENVOUD EN DIEPGANG IN EN VOORBIJ ALLE TEGENSTELLINGEN