BESTEL SIMONE WEIL, WAT ZIJ NALAAT VOOR EEN SECULIERE WERELD
Wat maakt de mens menselijk. Volgens Simone Weil is dat een aangeboren gevoel voor het goede en voor liefde. Zowel om die te kunnen ontvangen als te kunnen geven. Dat veronderstelt dat dat alleen in relatie tot de ander kan zijn; en daarin is de ander iedere ander zonder aanziens des persoons. Het gaat om een aangeboren gevoeligheid en daarin zijn alle mensen van de wieg tot het graf onderling gelijk. De mens ervaart dat in het bewustzijn van de kern van zijn wezen, zijn ziel. Bovendien stelt zij vast dat de mens een diepe behoefte heeft om in de samenleving met de ander betekenis aan zijn leven te geven.
Maar wij leven in deze manifeste wereld in een andere werkelijkheid; daarin moeten we, in ongelijke mate uitgerust met de capaciteiten van lichaam en brein, het zien te redden in een krachtenveld van ongelijkheden waarvan wetenschappelijk is vastgesteld dat het gaat om de survival of the fittest. In dit boek beschrijft Jan Mulock Houwer (vertaler van Simone Weils Verworteling; Waar strijden wij voor? en Over oorlog) wat de betekenis van Simone Weil is en kan zijn voor de huidige tijd.
VOORWOORD
‘Haar hele leven is eigenlijk een zoektocht naar de ziel.’ Aan het woord is de Chinees-Franse dichter/schrijver François Cheng in een recent boek over dit onderwerp waarin hij expliciet verwijst naar het gedachtegoed van Simone Weil. Bij nadere kennismaking met deze bijzondere filosofe trof me de gelijkenis met de vijf jaar jongere Etty Hillesum. Beiden stamden uit een intellectueel gezin met een seculier joodse achtergrond en in beide gevallen waren de moeders van Russisch-joodse origine.
Het zou kunnen verklaren waarom beiden een gevoeligheid bleken te hebben voor enerzijds de voorouderlijke traditie van filosofisch nadenken over zowel de profane als de sacrale kant van het leven en anderzijds voor mystieke ervaring. Dat laatste wordt door Weil transcendent en door Hillesum immanent beleefd.
Beiden hebben een sterk rationeel gekleurd eerste deel van hun leven gekend en een sterk spiritueel/religieus gekleurd tweede deel. Beiden zijn door iets sterkers dan zijzelf op de knieën gegaan en dat betekende een kentering in hun leven. Beiden hebben veel van hun gedachteleven in brieven neergelegd en voor beiden geldt dat wat er van hun hand aan geschreven teksten bekend is, door anderen na de oorlog postuum is uitgegeven en van titels voorzien. Beiden zijn voortijdig in hetzelfde jaar gestorven, helaas nog voordat hun bijzondere inzichten tot volle wasdom hebben kunnen komen.
Dit boek gaat over Simone Weil die als filosofe haar tijd ver vooruit was en in haar tijd volstrekt uniek. Zij die vanaf heel jong de waarheid als roeping ziet, is de enige in haar discipline die die durft te zoeken op het grensvlak van enerzijds het verstandelijk analyseren en interpreteren en anderzijds het subjectieve beleven, op dat van enerzijds onze manifeste en anderzijds een andere niet-manifeste werkelijkheid, op dat van enerzijds cognitief en anderzijds intuïtief leren en denken. Het een kan niet zonder het ander in haar optiek, want alleen op die grensvlakken is de werkelijkheid en daarmee de waarheid te ontdekken. Dus moet alles worden onderzocht en geen middel daarvoor geschuwd. Haar denken is rigoureus cartesiaans, maar daarnaast is er continu een grote gevoeligheid voor het appel op haar van de medemens en de mensheid in nood aanwezig.
Zij die de waarheid zoeken zullen dat niet alleen moeten overdenken, maar het zelf moeten en willen ondergaan is haar overtuiging. Dat brengt haar van Marx tot Christus. Met de intensiteit van een ware Tolstoj gaat ze die hele weg totdat ze moegestreden in 1943 in een sanatorium in Engeland het leven laat. In datzelfde jaar laat buiten haar weten haar spirituele zus Etty Hillesum met wie ze zoveel gemeen heeft, het leven in een gaskamer in Auschwitz. Zij die dat overleefd hebben, zoals de Oostenrijkse psychiater Viktor Frankl, hebben kunnen zien dat alleen mensen voor wie iets in hun ogen hun leven betekenis gaf, in staat waren hun menselijkheid te bewaren. Precies dat zijn we in de visie van Simone Weil aan de mensheid verplicht. Maar daarvoor moeten we anders kunnen denken, ook om in de meest kritieke omstandigheden de juiste keuzes te kunnen maken en daarvoor de broodnodige motivatie te kunnen vinden.
In dit boek gaat het over wat deze visie, die zij in haar ultieme levensjaar tegen wil en dank op schrift stelt, zou kunnen betekenen in de seculiere wereld van vandaag.
BEWUSTZIJN
Hoewel de mens als één geheel geïncarneerd is kunnen er in zijn bewustzijn drie aspecten, drie dimensies en twee werkelijkheden herkend worden. De drie met elkaar verweven aspecten zijn die van lichaam, geest (brein) en ziel. De drie dimensies zijn de horizontale in onze alledaagse leefomgeving van het hier en nu en de verticale in enerzijds het kenbare van het verleden en anderzijds het onbekende van de ons omringende wereld en dus ook van de toekomst. De twee werkelijkheden zijn die van onze manifeste wereld en de niet-manifeste realiteit waaruit de schepping voortkomt.
Drie aspecten
Het lichaam is het eerste waarvan de mens zich na zijn geboorte bewust wordt, en wat hem in al de veranderingen ervan met de tijd en de daarbij behorende behoeften zal blijven bezighouden. Het bewustzijn van de geest (brein) ontwikkelt zich later en berust op het rationele denken en de daarmee verbonden taligheid om dit uit te drukken. Het bewustzijn van de ziel berust op gevoeligheid. Het rationele denken en de taligheid hebben daar geen toepassing. Simone Weil geeft van deze aspecten geen duidelijke definities.
De Chinees-Franse dichter François Cheng (1929) die haar werk zorgvuldig bestudeerd heeft, geeft om die reden daaraan ruime aandacht. In zijn boek over de ziel stelt hij dat het hele leven van Simone Weil getuigt van een zoektocht naar de ziel en zegt daarover: waar “de geest datgene in ons is wat maakt dat we kunnen denken, redeneren, begrijpen, organiseren, uitvoeren en bewust onze ervaringen verzamelen zodat we met elkaar met taal kunnen communiceren”, is “de ziel datgene in ons wat maakt dat we kunnen verlangen, voelen, ontroerd worden en resoneren”. Ook ligt volgens hem in de ziel het vermogen om alles wat we diepgaand beleefd hebben ons te blijven herinneren; en dat geldt vooral voor dat wat kan verbinden door affectie en liefde, zelfs als het daarin diep begraven of onbewust gebleven is, of kan verwonden door het traumatische effect van een ervaring.
Bijna terloops voegt hij hieraan toe: “Ik zou heel goed een paar ‘kernachtige’ formuleringen kunnen bedenken zoals: ‘de geest redeneert, de ziel resoneert’, ‘de geest raakt in beweging, de ziel raakt in ontroering’, ‘de geest communiceert met taal, de ziel verbindt zonder woorden’, ‘de geest yang mannelijk, de ziel yin vrouwelijk’.” Zelf zou ik daar nog aan toe willen voegen: ‘de geest is gericht op het kwantificeerbare, op efficiëntie en op succes, de ziel is gevoelig voor het kwalitatief beleven en voor levensbeschouwelijke betekenis’. Voor beide is het gevoel van gelukkig zijn (wat veel mensen als een levensdoel zien) een afgeleide daarvan.
Voor Simone Weil is de ziel fundamenteel voor het bestaan, en is de combinatie van lichaam en geest (brein), die zij de Persoon noemt en waarvan het zelfbeeld het ego is, essentieel voor ons functioneren in het bestaan.
INHOUDSOPGAVE
Wat je gezaaid hebt…
Voorwoord
Bewustzijn
Drie aspecten
Gelijkheid en ongelijkheid
Drie dimensies
Twee realiteiten
Waarheid en werkelijkheid
Menszijn
Openheid en evenwicht
Leren en denken
Inspiratiebronnen (1925-1937)
Alain en Descartes
Marx
Proudhon
La Boétie
Tussen anarchisme en totalitarisme
Mystieke ervaringen in 1935 en 1937
Tolstoj
Wat we van de geschiedenis kunnen leren
Het belang van wortels in heden en verleden
Anders kijken naar de geschiedenis
Leerelementen in de geschiedenis
Revoluties en oorlogen
Kolonialisme
Er zijn grenzen
Blinde vlek
Een nieuwe wending (1938-1942)
Beperkingen van het rationele denken
Mystieke ervaring in 1938
Kantelmoment
Personalisme
Nieuw inzicht
Confrontatie
Waar strijden wij voor (1943)
Verplichting en rechten
Ethische en morele waarden
Culturele voedingsbodem
Waarom geworteld zijn zo belangrijk is (1943)
De metafoor van Plato
Het effect van de secularisatie
Gebrek aan evenwicht
Subjectief beleven en feitelijk gebeuren
Het gevaar van ontworteling
Waar te beginnen (1943)
De individuele mens en de verplichting
Essentiële behoeften
De noodzaak van evenwicht
Motivatie
Obstakels
Tweedeling in de maatschappij
De bureaucratie
De gecentraliseerde eenheidsstaat
Subjectieve beleving en onlustgevoelens
Omgaan met identiteit
Propaganda, reclame en nepnieuws
Nieuw perspectief
Uitgangspunten in de visie van Simone Weil
De noodzaak van een differentiatie in waarden
Een ander uitgangspunt voor de economie
Opleiding en sociale mobiliteit
Relevantie voor deze tijd
Een veranderende wereld
Het antwoord van Simone Weil
Aandachtspunten
Noten
Bibliografie
BESTEL SIMONE WEIL, WAT ZIJ NALAAT VOOR EEN SECULIERE WERELD
