BESTEL OP HET SPOOR VAN ETTY HILLESUM
De bovenstaande Engelstalige video gaat over het Etty Hillesum Huis in Middelburg, Molenwater 77. Dat is het geboortehuis van de beroemde joodse dagboekschrijfster waarin sinds september 2022 een instituut is gevestigd voor educatie, wetenschap, kunst en cultuur in relatie tot Etty Hillesum. Het Etty Hillesum Huis is een soort museum in de Zeeuwse hoofdstad dat voor het publiek is opengesteld. Prof.dr. Klaas A.D. Smelik heeft een zeldzaam mooi boek geschreven dat in april 2023 verscheen: Op het spoor van Etty Hillesum.
De vader van Klaas A.D. Smelik was het die zorgvuldig haar stapeltje schoolschriften – haar dagboek – bewaarde tot deze gepubliceerd werden. Helder van taal met relevante citaten uit het werk van Etty Hillesum. Dit boek is geen biografie. Het gaat de schrijver om de ideeën van Etty Hillesum en de omstandigheden waaronder ze zijn ontstaan. Hij volgt niet de chronologische volgorde, maar heeft haar ideeën geordend naar onderwerp: het vertrouwde bureau, vrouw zijn, oorlog en vervolging, een gesprek met God, God en lot, Leven en dood… om er een paar te noemen.
‘Dat mijzelve, dat allerdiepste en allerijkste in mij, waarin ik rust, dat ik maar gemakshalve God noem.(…) Je hebt me zo rijk gemaakt, mijn God, laat me ook met volle handen mogen uitdelen.’ En dat doet ze! Ook al heb je eerder kennis gemaakt met haar werk, je blijft lezen en je verwonderen over haar rijk gedachteleven. Mede door hoe de schrijver zonder speculaties ingaat op haar wereld.
BESTEL OP HET SPOOR VAN ETTY HILLESUM
INLEIDING
Terwijl de Duitse bezetter al was begonnen met de eerste fase van het plan om alle Joden uit Nederland te deporteren, besloot Etty Hillesum in therapie te gaan bij Julius Spier, een Joodse immigrant uit Duitsland, om orde te krijgen in de innerlijke chaos waaronder zij leed. Zij wilde zo haar krachten mobiliseren om het grote doel in haar leven te kunnen realiseren: schrijfster worden. Onderdeel van de therapie was het bijhouden van een dagboek.
In haar dagboeken tekende zij met grote openheid en eerlijkheid op hoe haar innerlijke groei gepaard ging met vallen en opstaan, maar ook hoe die er uiteindelijk toe leidde dat zij haar gevoelskant een plaats kon geven naast de dominantie van haar intellectuele instelling. Bovendien bleek deze ontwikkeling ook vrij onverwacht een spirituele kant te hebben, die haar visie op leven en dood grondig veranderde.
Toen het haar duidelijk was geworden dat de bezetter erop uit was om de hele Joodse bevolking van Nederland te vernietigen – haarzelf incluis – vatte zij het plan op om kroniekschrijfster te worden van haar tijd en haar verworven inzichten te delen met anderen, met name met mensen die later zouden worden geboren: het nageslacht. Voor hen wilde zij iets doen. Het is opmerkelijk dat haar aandacht juist op de toekomst gericht was, terwijl voor haar zelf geen toekomst meer beschoren leek.
De situatie waarin zij leefde, was uitzonderlijk, maar de problemen die zij in haar dagboeken aan de orde stelt en waarop zij een antwoord wil geven, zijn nog steeds actueel: haat, vijanddenken, oorlogsgeweld, vervolging, eigenwaan, materialisme, jaloezie. En haar antwoord is dat niet minder: bestrijden van de haat in jezelf, de dood integreren in je leven, je solidair betonen met je lotgenoten, het uitbreiden van je liefde tot de hele mensheid, erkennen dat de schepping goed is ondanks alles en blijven geloven in God.
In dit boek wil ik de ideeën van Etty Hillesum in kaart brengen en ook de omstandigheden waaronder ze zijn ontstaan. Niet strikt in chronologische volgorde, maar per onderwerp. Daarin verschilt dit boek van een biografie, waarin het leven van de betrokkene centraal staat. Het gaat mij echter om de ideeën van Etty Hillesum en de manier waarop zij die heeft vastgelegd in haar dagboeken en brieven. Die ideeën waren in haar tijd controversieel en ze zijn een uitdaging gebleven, ook al zullen lezers van nu er meer voor openstaan dan haar tijdgenoten.
Het werk van Etty Hillesum was inderdaad uitdagend en het blijft uitdagend. Wat zij begin jaren 1940 heeft geschreven, was in bepaalde opzichten haar tijd ver vooruit en daardoor verrassend actueel. Het amalgaam van gedachten dat zij in zich heeft verenigd, blijft lezers intrigeren. Onderzoekers van de dagboeken willen weten waar zij haar ideeën vandaan heeft gehaald en vooral ook hoe zij die heeft verwerkt tot een persoonlijke levensbeschouwing – los van partij of religie.
Maar wat zij heeft geschreven, is niet alleen voorwerp van wetenschappelijk onderzoek. Haar gedachten blijken vruchtbaar voor ons dagelijks bestaan en tegelijk inspirerend voor het maken van de juiste maatschappelijke keuzen. Sommigen van haar lezers volgen haar op haar spirituele pad, anderen voelen zich aangesproken door haar visie op het samenleven van mensen in een groter verband. Weer anderen vinden kracht in de manier waarop zij met haar persoonlijke problemen is omgegaan.
Haar kijk op de gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog is niet ‘te filosofisch’ gebleken, zoals de uitgevers meenden die om die reden haar dagboeken in de jaren 1950 niet wilden uitgeven, maar juist een weg om het onvatbare te vatten. Haar beschrijving van het kamp Westerbork is een indringende getuigenis van de racistische waan waaraan de Joden van Nederland indertijd ten prooi zijn gevallen, en een vermaning voor het heden, waarin de demonen van weleer lijken te herleven. Haar getuigenis dat het leven goed en mooi is, krijgt extra reliëf wanneer wij lezen over de omstandigheden waarin zij dit heeft geschreven.
De vele citaten in het boek geven niet alleen haar ideeën weer, maar laten ook haar literaire kwaliteiten zien en haar gevoel voor humor en zelfspot. Want terwijl sommigen van haar bewonderaars de neiging hebben haar te verheerlijken en zelfs tot een heilige te verklaren, is zij altijd kritisch ten opzichte van zichzelf gebleven en in weerwil van haar diepe gedachten bleef zij met twee benen in de hardste realiteit staan.
Ook al wilde zij niet onderduiken om zo het lot van haar volk te kunnen delen, zij wilde graag blijven leven en zij had grootse plannen voor haar leven na de oorlog. Niettemin bleef zij zich bewust dat zij weinig kans had om te overleven en nam zij de nodige maatregelen om ervoor te zorgen dat lezers later voordeel zouden kunnen hebben aan wat zij in haar cahiers had opgetekend. Dit was haar manier om iets te doen voor het nageslacht. De honderdduizenden lezers van haar werk kunnen haar daarvoor slechts zeer dankbaar zijn.
INHOUDSOPGAVE
Inleiding
- Jeugdproblemen
- Het vertrouwde bureau
- Psychochiroloog Julius Spier
- De dagboeken
- Joodse wortels
- Vrouw zijn
- De chaos bedwongen
- Rusland
- De Joodsche Raad
- Kamp Westerbork
- Oorlog en vervolging
- Collectief lot
- Haat en vijandschap
- ‘Slechte mensen’
- Leven en dood
- Een gesprek met God
- God en lot
- Afscheid
Een woord van dank
Literatuurverwijzingen
BESTEL OP HET SPOOR VAN ETTY HILLESUM
