LEES OVER HET SYMPOSION ‘MEER DAN EEN MELODIE’ OP 19 NOVEMBER 2023
Neurowetenschapper en jazzmuzikant Artur Jaschke komt spreken op het symposion Meer dan een melodie op zondag 19 november op het conferentiecentrum Renova in Bilthoven. Hij is auteur van onder andere ‘Toekomstmuziek’. Dat boek is een lofzang op ons oermenselijke vermogen tot improvisatie. Improviseren wordt vaak in de eerste plaats geassocieerd met theater of jazzmuziek. Niet voor niets concentreert dit boek zich op de manier waarop de hersenen ons in staat stellen om te luisteren naar muziek en vooral ook om zelf te musiceren. Maar de creatieve vaardigheden die daaraan ten grondslag liggen hebben we iedere dag nodig! Of we nou een brood bestellen bij de bakker of een praatje maken met de buurman, we improviseren de hele dag door, dag in dag uit.
Improvisatie is nauw verweven met creativiteit en vrije wil; met hoe we leren en hoe we leven. Jaschke brengt in kaart wat er in onze hersenen gebeurt als we improviseren en muziek beluisteren of beoefenen. Hij laat zien hoe belangrijk het is om ons brein een leven lang te blijven trainen in het maken van intuïtieve beslissingen. Daar worden we niet alleen gezondere mensen van – in een steeds meer door algoritmen gedomineerde wereld zorgt het ook voor een mooiere toekomst.
VOORWOORD
Mijn eerste ontmoeting met Artur Jaschke was tijdens zijn promotie. Ik mocht hem van repliek dienen vanuit de oppsitie. Met veel vuur en kennis, en strak in jacquet, verdedigde hij zijn proefschrift over de hersenen en muziek. Er zî veel mensen met kennis over de hersenen. En veel, heel veel mensen met kennis over muziek. Kennis van beide, en liefde voor beide, is zeldzaam. Artur Jaschke is een van die zeldzbame paradijsvogels: neurowetenschapper, muzikant, musicoloog. In dit boek deelt hij zijn unieke kennis van beide vlakken. Zijn boek inspireert en daagt uit. Het laat je dingen doen die je eerder niet niet durfde.
We weten allemaal dat muziek een groot effect op ons heeft. Op onze stemming, op ons activiteitenniveau, op onze concentratie. Als we die avond uitgaan zetten we alvast een lekker nummertje op om in de stemming komen. Als we geconcentreerd willen werken, komt de rustige instrumentale muziek uit de kast en als we een flink eind wilen hardlopen, dan helpt de uptempo beat ons ook de laatste kilometers door. Hoe krijgt muziek dat voor elkaar? Het is vast geen toeval dat het ritme van muziek op onze ademhaling en hartslag lijkt. Door een snel ritme gaan we sneller ademhalen en worden we actiever. Van Artur leerde ik hoe je met pauken en trompet een leger moed in speelt en ten strijde laat trekken.
Muziek raakt niet alleen het hart en de longen, maar ook de ziel. Toen ik een paar jaar geleden iets naars had meegemaakt, kon ik beslist geen verdrietige muziek meer horen, zelfs geen smartlap. Dat raakte aan mijn eigen verdriet en trok de wond weer open.
Als ik down ben, weel ik precies welke muziek mij zal opbeuren. Geldt dat ook voor jou? Voor Artur Jaschke geldt dat zeker! Hij vertelt wat het maken van muziek, het zelf creëren van nieuwe ritmes en nieuwe melodieën met hem doet, en hoe het is om samen muziek te maken. Voor hem is het een levensdoel, een communicatiemiddel, een geliefde die er altijd is als hij haar nodig heeft. Zijn missie is om ook anderen de helende kracht van muziek te laten ervaren. Daarvoor zet hij zich in op de intensive care, in het verpleeghuis en op de kinderafdeling. En via dit boek bereikt hij ook jou.
Hersenen houden ervan om uitgedaagd te worden. Bij een lastig werkje, iets wat je nooit eerder hebt gedaan, hoor je je hersenen spinnen van tevredenheid. Ze gaan nieuwe verbindingen aanleggen, hersengebieden met elkaar in contact brengen die dat eerder niet waren. Dat opent nieuwe mogelijkheden, die jou op een volgend moment goed van pas komen. Zo worden we vindingrijk en dus slim. Muziek maken, een instrument leren bespelen, je stem onder controle krijgen, maat leren houden, dat zijn allemaal mooie uitdagingen en ja hoor, je hoort op de achtergrond het zacht spinnen van het brein…
Muziek heeft de neiging om lang te blijven hangen in het brein. Heb je weleens een zogenaamde oorwurm gehad? Geen echte worm, gelukkig, maar zo’n liedje dat maar rond blijft gonzen in je hoofd. Ook wanneer je er allang genoeg van hebt. Mensen die slecht slapen, down of gestrest zijn hebben er gauw last van. Vervelend trekje, het is ook nooit een mooi liedje dat zich nestelt in je hoofd. Heb je het weleens gehad? Weet je nog welk liedje het was? Ik heb het vaak en probeer de ergste muzak te vermijden om dit fenomeen te ontlopen. Als je erop let, dan merk je dat onze samenleving helaas sterk vervuild is met muzak, In het tankstation, op het openbaar toilet, in de winkels en (de allerergste) als je in de wacht hangt van een klantenservice.
Er zijn ook mensen die muzikale hallucinaties ervaren. Dat is geen vaag liedje, dat is echte muziek, die je hoort alsof het ter plekke gespeeld wordt. Alleen niemand anders hoort het. Dat ligt in het verlengde van tinnitus, oorsuizen, en komt vaak voor bij gehoorverlies. Hersenen zijn nu eenmaal gewend om van niets iets te maken. Als een oor beschadigd is en bepaalde tonen niet meer goed waarneemt, springen de hersenen hij en vullen ze aan wat ze denken dat er aan informatie mist. Daarbij zijn ze creatief en produceren ze verrassende geluiden, soms hele concerten. De naam Beethoven komt nu, terecht, bij je op. Maar veel ouderen hebben gehoorverlies; dat komt doordat onze samenleving te veel decibel heeft, niet alleen op conto van de muzak. En oorsuizen en muzikale hallucinaties zijn niet zeldzaam.
Zowel mensen met oorwurmen als met muzikale hallucinaties zie ik soms voor diagnostiek en behandeling. Je raad nooit wat een effectieve behandeling is… Of raad je het toch? Muziek maken en zingen! Componeren met je tinnitus. Bespeel het als een instrument. Vervorm de zoem of piep tot het begin van een concert. Voor de masterclass in deze bedrevenheid verwijs ik graag naar Vincent Bijlo, muziek- en levenskunstenaar. Artur zou me hier corrigeren en zeggen dat we allemaal muziekkunstenaars zijn.
Muziek is een wezenlijk onderdeel van het mens-zijn. Zelfs mensen die, zoals ik, zichzelf niet muzikaal vinden. Volgens Artur kan iedereen een ritme tikken, zingen en neuriën. Muzikaal improviseren is een vaardigheid waar alle mensen over beschikken: zoals op een computer al standaardprogramma’s staan bij de aanschaf, zo beschikt ons brein standaard over de software ‘improviseren’. Dat improviseren mag je ruim opvatten. Niet alleen met je stem of met een muziekinstrument. Het menselijk brein is creatief en heel goed in staat om uit bekende informatie iets nieuws te maken.
Standaardsoftware. Ik wilde testen of dat klopt. Mijn lezingen bereid ik doorgaans goed voor. Saai werkje: alle informatie bijeenzoeken die ik wil presenteren, daar een selectie van maken, nadenken over de volgorde, begeleidende plaatjes zoeken en voilà: death by powerpoint. Ik besloot te kiezen voor de Jaschke methode: improviseren.Dat kwam bijzonder goed uit, want het was een uitzonderlijk drukke week en tijd om de lezing voor te bereiden had ik niet. Daar stond ik dan, voor een donkere zaal, met een volgspot op mijn bol en zonder mijn vertrouwde zoemende beamer. Zelfs zonder afstandsbediening in de hand om de beamer te bedienen.Ik begon te praten en hoopte dat ook ik over dat standaardsoftwarepakket beschikte.
Wat denk je? Prachtige lezing geworden! Publiek geboeid, ik in mijn element. Het zorgt voor veel meer lol dan een voorbereide lezing. Het geeft de vreugde van het scheppen. Een lezing is wellicht niet de meest creatieve uiting, kun jij musiceren? Of dichten? Of schilderen? Of kleien? Maak je zelf sieraden of handtasjes of mooie doosjes? Dan is het bewijs geleverd: ook jij kan improviseren. En het geeft een goed gevoel, nietwaar?
Ken je nog dat kinderprogramma van de VPRO, Schepper de schep? Van het onvolprezen Villa Achterwerk-gezelschap. Kinderen maken iets, bedenken iets, steken de handen uit de mouwen, en dan is er iets. Het voelt goed: je maakt iet wat er daarvoor niet was, zelfs niet in gedachten. Voor mij was het een lezing, voor Artur is het muziek. Wat ga jij scheppen? Vertrouw op je standardsoftware: je brein is geniaal, muzikaal en gemaakt om te improviseren. Wij zijn allemaal kleine scheppers.
Iris Sommer
psychiater, neurowetenschapper, amuzikaal
LEES OVER HET SYMPOSION ‘MEER DAN EEN MELODIE’ OP 19 NOVEMBER 2023
INHOUDSOPGAVE
Voorwoord
Prelude
Deel 1
Wat is improvisatie?
(en wat is muziek)
- Iets maken uit het niets
- Muziek en de hersenen
- Sociaal-culturele context
- Muziek als multisensorische stimulus
- Muziek als natuurkunde
- Muziek als georganiseerd geluid
- De traditie van het improviseren
- Op zoek naar je eigen stem
- Improvisatie als leren leren
- Vrijheid binnen een vooraf vastgesteld kader
- Improvisatie als dialoog
Deel 2
Muziek, improvisatie
en de hersenen
- Geluid en de hersenen
- Van geluid tot muziek
- Muziek en emoties
- De verwerking van muziek in de hersenen
- Executieve functies en muziek
- We zijn onze verbindingen
- Improvisatie en de hersenen
- Near transfer en far transfer
- De invloed van muziek op cognitieve vaardigheden
- Het opzetten van een onderzoeksexperiment
- Gerandomiseerd onderzoek met controlegroep
- Cognitieve vaardigheden en recent onderzoek
- Ethische kwesties
- Een waterglas, een whiskyglas en een wijnglas: cognitieve economie
- Prototype approach en exemplar approach
- Een gigantisch netwerk van hersengebieden
- Het episodisch cognitieve geheugen
- Een luie DLPFC als oorsprong van creativiteit
- Berend Botje en hiërarchische organisatie
- Alles is context
Deel 3
Het geheim van improvisatie:
iets maken uit niets
- De vier stadia van het improviseren
- Passief en actief luisteren
- De improviserende luisteraar
- Hoe kun je van niets iets maken?
- Vrije wil
- Vrijheid binnen een vooraf vastgesteld kader
- Je kader vergroten
Deel 4
Improviseren = leren
- Ons bewustzijn
- Elk brein is anders bedraad
- Entropie en evenwicht
- Hersenplasticiteit
- Synapse-pruning
- Less is more
- Een leven lang leren
- Deep Learning
- Deep learning en de hersenen
- Schrödingers kat: het verschil tussen brein en machine
- Toekomstmuziek
CODA De hersenen zijn er klaar voor …
Bronnen
Discografie
LEES OVER HET SYMPOSION ‘MEER DAN EEN MELODIE’ OP 19 NOVEMBER 2023
LEES OVER DE BOVENSTAANDE BOEKEN VAN SPREKERS OP HET SYMPOSION OVER MUZIEK