Vanaf half maart tot half april wordt Het Zwanenmeer in Het Muziektheater te Amsterdam gedanst. De geplande uitvoeringen zijn nagenoeg uitverkocht. Wat maakt dit wereldberoemde ballet zo aantrekkelijk dat het publiek er massaal op af komt?

 

Is het de muziek die zo mooi is?
Willen we ons in een andere wereld bij de zwanen begeven?
Of is het het verhaal dat ons zo raakt?
Waarschijnlijk is het een combinatie van alle drie.

De muziek is van de Russiche componist Pjotr Iljitsj Tchaikovsky (1840-1893), die ook de muziek voor Doornroosje schreef. Hij bleek een meester te zijn in het schrijven van mooie melodieën die bijzonder ondersteunend zijn aan de dans.

Vele klassieke balletten uit deze tijd spelen zich af in andere etherisch-astrale gebieden. Grote voorbeelden zijn behalve Het Zwanenmeer, Giselle, Les Sylphide en La Bayadère.
Eind 19de eeuw was er een enorme materialisatie in de wereld. De grote hoeveelheid beroemde balletten die met dit thema in deze periode zijn gemaakt, geeft aan dat de mensheid toen de behoefte kreeg de dichte stoffelijke wereld te verlaten. Een thema dat we vandaag de dag nog steeds herkennen.

Ook de choreografie en ballettechniek spelen hierin een grote rol. De tutu’s is altijd wit en de danseressen dansen op spitsen. Daarmee dansen ze op hun tenen en moeten vederlicht lijken door schijnbaar onze zwaartekracht te tarten.

Waar het verhaal Het Zwanenmeer vandaan komt, of wie het geschreven heeft is onbekend. Wel zijn er elementen uit een Duits verhaal en Russische sprookjes én volksvertellingen die in het balletverhaal zijn te herkennen.

En dan zijn er in de loop van de 145 jaar van het bestaan van dit ballet vele veranderingen in het verhaal toegepast door verschillende choreografen, die Het Zwanemeer op de planken hebben gezet. Maar de basis van het verhaal is zo sterk, dat de kracht ervan blijft bestaan.

Van jongeling tot volwassene

Het balletverhaal begint op de verjaardag van prins Siegfried. Omdat hij volwassen is geworden ontvangt hij van zijn moeder een kruisboog om te jagen. Dit idee is ontleend aan Cupido, die zijn pijl moet schieten in De Liefde. Zijn koninklijke opdracht is dat hij zal trouwen. Daarom heeft zijn moeder zes vrouwen op zijn verjaardagsbal uitgenodigd. Prins Siegfried voelt hier niets voor.

Het meer van de zwanen

s’ Avonds verlaat de prins met zijn vrienden het paleis om te gaan jagen met zijn nieuwe kruisboog. Ze komen aan bij het meer en zien een hele groep zwanen. Vanwege de schoonheid en bijzonderheid die ze waarnemen, schieten ze niet op hen. Dan vertoont de zwaan Odette zich en Siegfried wordt op slag verliefd. Odette is de nieuwe ziel die hem herinnert aan zijn taak.

De hereniging met de nieuwe ziel

Zij vertelt hem ook dat zij en alle andere zwanen zijn betoverd (gevangen worden gehouden) door de tovenaar Rothbart. Een man met het gelaat van een grote roofvogel. Hij vertegenwoordigt de natuurmens zelf, die de nieuwe ziel gevangen houdt. Deze betovering kan alleen verbroken worden door de Liefde van een man. Daarop nodigt Siegfried Odette uit op zijn bal, omdat hij met háár wil trouwen.

Het bal en de begoocheling

Op dit bal komen alle zes genodigde meisjes. Omdat zij uit verschillende windstreken komen, levert dat vele mooie dansen uit verschillende culturen op.

Maar dan verschijnt er plotseling een heer met aan zijn zijde een zwaan. Zij is echter niet Odette, maar Odile de dochter van Rothbart. De heer zelf, is Rothbart in een vermomming.
In de eerste uitvoeringen was Odile gekleed in een glitterkostuum (de shittering van de dialectiek). Maar nadat Ballet Russes in 1941 in New York de zwaan Odile in het zwart had gekleed om het verschil duidelijker te maken, werd de zwarte zwaan de standaard.

Verblind door zijn verliefdheid (en de begoocheling) ziet prins Siegfried het verschil en bedrog niet en belooft Odile zijn eeuwige trouw. Aan het einde van het bal vangt de prins een glimp op van de witte zwaan Odette en beseft hij zijn vergissing.

Wij worden als natuurmens in ons dagelijks leven vaak begoocheld met vermommingen. Eigenlijk heeft de prins de ware kennis al, maar laat zich toch weer verleiden door de dialectiek. Dit is ook en thema in het Faust verhaal van Goethe: Faust die zijn ziel verkoopt aan de duivel.

De Finale

Gedurende de nacht gaat prins Siefried zijn geliefde zwaan zoeken bij het meer. Daar heeft Odette de andere zwanen verteld dat hun gevangeschap niet verbroken kan worden omdat prins Siegfried heeft beloofd met Odile te trouwen. Wanneer prins Siegfried Odette vind verteld hij over zijn vergissing en dat hij haar trouw zal blijven. Maar de beproeving is nog niet voorbij, want Rothbart verschijnt weer ten tonele om Siefried aan zijn belofte te houden met zijn dochter Odile te trouwen. Dat weigert de prins. Uit woede tovert Rothbart een storm op het meer. Siegfried en Odette verdrinken samen in het meer.

Originele verhaal

Het Bolsjojballet bracht op 4 maart 1877 in het Bolsjojtheater te Moskou Het Zwanenmeer in premiere. Het balletverhaal kende toen nog een andere versie. Rothbart was toen een goedaardige grootvader van Odette. De grootmoeder is boosaardig. Deze rollen kennen we ook min of meer in bijvoorbeeld Hans en Grietje en in Die Zauberflöte. Om Odette te beschermen schenkt Rothbart haar een tiara. Zodra ze deze draagt verandert zij in een zwaan en is zij onherkenbaar en beschermd voor haar grootmoeder. Daardoor is de betovering een vermomming. Siegfried neemt Odette de tiara af waardoor Odette niet meer beschemd is.

Samen verdrinken ze in het meer, nadat dé grootmoeder een hevig storm heeft ontketend.
Het idee dat de zwanen eigenlijk gevangen prinsessen zijn, die bevrijd moeten worden is ook niet nieuw. Dezelfde gedachte treffen we ook aan in het verhaal over de marionet Pinokkio, die aan het einde van het verhaal een waarlijk levend mens wordt.

Huidige versie

Na het overlijden van Tchaikovsky heeft het Mariinskyballet met hulp van de broer van Pjotr, Modest Tchaikovsky, een andere versie op de planken gebracht.De choreografie was in handen van de beroemde Marius Petipa. Deze verzorde hij samen met zijn assistent Lev Ivanov. Zij maakten een choregrafie die nog steeds de basis vormt voor vele andere choreografen. Dat is bijvoorbeeld het geval bij Het Nationaal Ballet.

De muziek van P.I.Tchaikovsky werd op het verhaal en choreografie aangepast door Ricardo Drigo. De premiere van deze versie was in het Mariinskytheater in 1895 te Sint Petersburg. Dit is de versie die wij tot op heden als basis kennen. Al zijn er ook weer balletten gemaakt waarbij bijvoorbeeld de zwanen door alleen mannen worden gedanst.

De uitredding

Aan het slot van het balletverhaal zijn ook vele veranderingen toegepast. Zo zou alleen Siegfried in de storm omkomen, of Odette zich van verdriet verdrinken. Als gevolg van haar dood zou Siegfried zich ook in het meer storten. Een thema met zelfdoding (of zelfovergave) die we bijvoorbeeld ook kennen in het verhaal Romeo en Julia, of Tristan en Isolde.

Er ontstond in de loop der tijden ook het idee dat het zogenaamde ‘slechte einde’ van het avondvullend ballet niet fijn zou zijn voor het publiek. Daarom moest Siegfried eerst Rotbart overwinnen, waardoor Odette en de andere zwanen bevrijd worden uit hun gevangenschap. Het schept meteen de mogelijkheid dat Siegfried zich kan verbinden met Odette.

In feite maakt het niet uit. Het gaat om de symboliek, die wel of niet bewust wordt herkend. Door de overgave en daarmee het verbreken van de macht van de dialectiek, kan de geest zich verbinden met de nieuwe ziel .

In onderstaande video kun je in de Proloog zien dat prinses Odette, met een tiara op haar hoofd, gevangen wordt genomen door Rothbart en verandert in een zwaan. Wanneer Siegfried haar vindt bij het meer wordt de tiara van de zwaan Odette gebruikt als de enige herinnering dat zij een prinses is. Aan het slot van het ballet gaat prins Siegfried bijna ten onder in de storm, terwijl Odette in de rechterhoek van het podium op hem wacht. Wanneer Siegried Rothbart weet te verslaan worden zij verenigd als prins en prinses.

Wie toch graag dit ballet in een zaal wil zien, moet wachten tot eind augustus 2023. Dan danst een Chinees gezelschap Het grootste Zwanenmeer ter wereld in Carrë in Amsterdam.

Suus Blanke