In deze spannende internationale bestseller verklaart Nassim Nicholas Taleb alles wat we weten over wat we niet weten. De Zwarte Zwaan zal de manier waarop je naar de wereld kijkt veranderen. Het leert voorspellingen en advies te relativeren (en vaak te negeren), kritisch te denken en klaar te staan om snel te handelen. Na een carrière op Wall Street als succesvol handelaar, doet Nassim Nicholas Taleb het nu rustiger aan als filosoof, flaneur, essayist en distinguished professor aan New York University.
INLEIDING
OVER HET VERENKLEED VAN VOGELS
Voor de ontdekking van Australië waren de mensen in de Oude Wereld ervan overtuigd dat alle zwanen wit waren. In hun ogen was dit een onbetwistbaar feit aangezien het geheel bevestigd werd door empirische bewijzen. De waarneming van de eerste zwarte zwaan was voor een paar ornithologen (en anderen met grote belangstelling voor de kleur van vogels) wellicht een interessante verrassing, maar daarin ligt niet het belang van dit verhaal. Het illustreert hoe beperkt en fragiel onze op observaties en ervaring gestoelde kennis is.
Een algemeen aanvaarde bewering op basis van duizenden jaren van bevestigende waarnemingen van miljoenen witte zwanen kan namelijk door één enkele waarneming ontkracht worden. Het enige wat daarvoor nodig is, is één enkele (en, zo is mij verteld, vrij lelijke) zwarte vogel.
Ik laat dit filosofisch-logische vraagstuk hier verder rusten om me te richten op een empirische realiteit die me van kinds af heeft geboeid. Wat ik hier in dit boek een Zwarte Zwaan noem (met hoofdletters), is een gebeurtenis met de volgende drie kenmerken.
Ten eerste is het een totaal onverwachte gebeurtenis, een uitschieter die buiten de normale gang der dingen valt omdat er vooraf geen duidelijke aanwijzingen waren dat zoiets kon gebeuren. Ten tweede heeft het zeer grote gevolgen (wat niet geldt voor de vogel). En ten derde zit de mens zo in elkaar dat we naderhand, ook al was het een totaal onverwachte gebeurtenis, verklaringen bedenken die de gebeurtenis begrijpelijk en voorspelbaar maken.
Samengevat: een Zwarte Zwaan is een zeldzaamheid, heeft grote gevolgen en is achteraf (dus niet vooraf) voorspelbaar. Bijna alles in onze wereld is te verklaren aan de hand van een klein aantal Zwarte Zwanen, van het succes van ideeën en religies, de dynamiek van historische gebeurtenissen tot elementen in ons persoonlijke leven. Vanaf het moment, ongeveer tienduizend jaar geleden, dat we het Pleistoceen achter ons lieten, is het effect van deze Zwarte Zwanen toegenomen. En daarin trad een versnelling in tijdens de Industriële Revolutie, toen de wereld ingewikkelder werd, terwijl alledaagse gebeurtenissen – de gebeurtenissen die we bestuderen en bediscussiëren en proberen te voorspellen door kranten te lezen – in toenemende mate aan belang inboetten.
Zo had je in 1914 met je kennis van de wereld onmogelijk kunnen voorzien dat er oorlog zou uitbreken. (Niet vals spelen door de verklaringen aan te voeren die je op de middelbare school in je hoofd hebt moeten prenten.) Hetzelfde geldt voor de opkomst van Hitler en de daaropvolgende Tweede Wereldoorlog. Het plotseling uiteenvallen van het Oostblok. De gevolgen van de opkomst van het islamitisch fundamentalisme. Het effect van de verbreiding van het internet. De beurscrash van 1987 (en het nog onverwachtere herstel). Rages, epidemieën, mode, ideeën, het ontstaan van kunststromingen en scholen.
Al dit soort dingen verloopt volgens de dynamiek van de Zwarte Zwaan. Met letterlijk bijna alle belangrijke dingen in je leven gaat het zo.
Door deze combinatie van onvoorspelbaarheid en grote gevolgen is de Zwarte Zwaan een groot raadsel; maar dat is niet waar het om gaat in dit boek. Daarbij komt dat wij mensen de neiging hebben om te doen alsof dit fenomeen niet bestaat. Ik bedoel niet alleen jou, je neef Jos en mezelf, maar bijna alle ‘sociale wetenschappers’ die gedurende ruim een eeuw hebben gewerkt in de valse overtuiging dat hun instrumenten onzekerheid konden meten. De toepassingen van de wetenschappen der onzekerheid op problemen in de echte wereld hebben absurde effecten gehad; ik heb het voorrecht genoten hiervan getuige te zijn op financieel en economisch gebied.
Vraag je portefeuillebeheerder naar zijn definitie van ‘risico’ en de kans is groot dat hij je vertelt over een maatstaf die de mogelijkheid van een Zwarte Zwaan uitsluiten die zodoende geen grotere voorspellende waarde heeft voor het inschatten van risico’s dan astrologie (we zullen zien dat ze dit intellectuele bedrog opsmukken met fraaie wiskundige berekeningen). Dit probleem speelt in alle sociale aangelegenheden.
Het hoofdthema van dit boek is onze blindheid ten aanzien van toevallige variatie, en met name grote afwijkingen: waarom hebben wij – wetenschappers en niet-wetenschappers, hoge pieten en gewone mensen – de neiging om de blik gericht te houden op details in plaats van op grote, mogelijk belangrijke gebeurtenissen, ondanks bewijzen dat die van enorme invloed zijn? En waarom wordt je kennis van de wereld kleiner in plaats van groter door de krant te lezen?
Leven is het cumulatieve effect van een handvol ingrijpende gebeurtenissen; dat is gemakkelijk in te zien. Het is ook niet moeilijk om in je leunstoel (of op je barkruk) na te gaan hoe groot de rol van Zwarte Zwanen is. Doe het volgende testje. Neem je eigen bestaan onder de loep en tel de belangrijke gebeurtenissen, de technologische veranderingen en de uitvindingen die sinds je geboorte in onze wereld hebben plaatsgevonden, en vergelijk die met de verwachtingen in de tijd ervoor. Hoeveel ervan waren voorzien? Kijk naar je persoonlijke leven, naar je beroepskeuze, hoe je je partner hebt leren kennen, je verbanning uit je land van herkomst, de keren dat je bedrogen bent, de momenten waarop je er financieel plotseling een stuk beter of slechter voorstond. Hoe vaak deden deze dingen zich voor volgens plan?
INHOUDSOPGAVE
Inleiding
Over het verenkleed van vogels: Wat je niet weet – Experts en ‘Lege Pakken’ – Leren leren
Een nieuwe vorm van ondankbaarheid
Het leven is hoogst ongewoon
Plato en de nerd
Te saai om over te schrijven
Tot slot: Over de opzet
DEEL 1 DE ANTIBIBLIOTHEEK VAN UMBERTO ECO, OF HOE WE BEVESTIGING ZOEKEN
1 De leertijd van een empirische scepticus
De anatomie van een Zwarte Zwaan: Niet over je laten lopen – Het einde van het ‘paradijs’ – Een heldere sterrennacht
De geschiedenis en het triplet van opaciteit: Niemand weet wat er gaande is – De geschiedenis kruipt niet, ze springt – Lief dagboek: geschiedenis achteraf – Wijzer worden in een taxi
Clusters: Waar gebeurt het? – Vier kilo later – Het vierletterwoord van de onafhankelijkheid – Limousinefilosoof
2 De Zwarte Zwaan van Jevgenia
3 De speculant en de prostituee
Het beste (slechtste) advies
Pas op voor het schaalbare: Hoe schaalbaarheid zijn intrede deed Schaalbaarheid en globalisering
Reizen in Mediocristan
Het vreemde land Extremistan: Extremistan en kennis – Wild en mild – De tirannie van het toeval
4 Duizendeneen dagen, of hoe geen schlemiel te zijn
Leren van een kalkoen: Opgeleid om saai te zijn – Een Zwarte Zwaan houdt verband met kennis
Een korte geschiedenis van het Zwarte-Zwaanprobleem: Sextus de (helaas) empirische – Algazel – De scepticus als bondgenoot van de godsdiensten – Ik wil geen kalkoen zijn – Ze willen in Mediocristan leven
5 Hoezo bevestiging?: Zoogles zijn niet allemaal boogles – Bewijzen
Negatief empirisme: Tot drie tellen – Kijk, een rode Mini! – Niet in alles – Terug naar Mediocristan
6 Narratieve misleiding
Over de oorzaken van mijn verwerping van oorzaken
Breinen splijten: Een beetje meer dopamine – De regel van Andrej Nikolajevitsj – Een betere manier om dood te gaan
Het verleden en herinneringen: Het verhaal van de gek – Narrativiteit en therapie
Het met oneindige precisie verkeerd hebben: Wetenschap zonder emoties
Het sensationele en de Zwarte Zwaan: Zwarte-Zwaanblindheid – De aantrekkingskracht van het sensationele
De shortcuts: Pas op voor het brein – Hoe te ontkomen aan narratieve misleiding
7 Leven in de wachtkamer van de hoop
Wrede vakgenoten: Waar het relevante het sensationele is – Niet-lineariteiten – Proces boven resultaten – De menselijke natuur, genot en grillige beloningen – De wachtkamer van de hoop – Dronken door hoop – De bekoorlijke valstrik der verwachting – Wanneer je de Vesting Bastiani nodig hebt
El desierto de los tártaros: Bloeden of ontploffen
8 Het niet-aflatende geluk van Giacomo Casanova: het probleem
van het stille bewijs
Het verhaal van de verdronken gelovigen
Het kerkhof der letteren: Hoe je in tien stappen miljonair wordt
Een fitnessclub voor ratten: Gemene vertekening – Andere verborgen zaken – De ontwikkeling van een zwemmerslichaam
Wat je ziet en wat je niet ziet: Artsen
De teflonbescherming van Giacomo Casanova: ‘Ik ben een risiconemer’
Ik ben een Zwarte Zwaan: de antropische vertekening: Het cosmetische ‘omdat’
9 De spelillusie, of de onzekerheid van de nerd
Dikke Tony: Niet-Brooklyner John
Lunchen aan het Comomeer: De onzekerheid van de nerd – Gokken met de verkeerde dobbelstenen
Samenvatting van Deel 1: Een cosmetisch laagje cultuur – De afstand tot andere primaten
DEEL 2 ONS GESPREK AAN VOORSPELLEND VERMOGEN – van Yogi Berra tot Henri Pointcaré
10 Schaamteloos foute voorspellingen doen
Het vage aantal minnaars van Catharina
Nogmaals Zwarte-Zwaanblindheid: Gissen en voorspellen
Informatie is slecht voor kennis
Het expertprobleem, ofwel het drama van het Lege Pak: Dingen die bewegen en dingen die niet bewegen – Hoe je het laatst lacht – Gebeurtenissen zijn bizar – Kuddegedrag – Ik had ‘bijna’ gelijk – De werkelijkheid? Doet die ertoe dan?
‘Voor het overige’ ging alles zoals gepland: Het mooie van technologie: spreadsheets van Excel – Foutieve prognoses en schaalbaarheid
Pas op met het oversteken van een rivier die (gemiddeld) een meter diep is: Ga ander werk zoeken – Op JFK
11 Op zoek naar vogelpoep: Toevallige ontdekkingen – Een oplossing die wacht op een probleem – Blijf zoeken
Hoe je je voorspellingen kunt voorspellen!
De n-de biljartbal: Decorum in de stijl van de Derde Republiek – Het drielichamenprobleem – Hayek wordt nog altijd genegeerd – Hoe geen nerd te zijn – Academisch libertarisme – Voorspellen en de vrije wil
De grauwheid van smaragd
De grote anticipatiemachine
12 Epistemocratie, een droom: Monsieur de Montaigne, epistemocraat – Epistemocratie
Het verleden van het verleden en de toekomst van het verleden: Voorspellen, fout voorspellen, en geluksgevoel – Helenus en zijn omgekeerde profetieën – Het smeltende ijsblokje – Nogmaals, onvolledige informatie – Zogenaamde kennis
13 De schilder Apelles, ofwel wat te doen als je niet kunt voorspellen?
Advies is goedkoop, spotgoedkoop zelfs: Een sufferd zijn op de juiste plek – Wees voorbereid
Het idee van het positieve toeval: Volatiliteit en het risico van een Zwarte Zwaan – De halter-strategie – ‘Daar weet niemand iets van!’ – De grote asymmetrie
DEEL 3 DE GRIJZE ZWANEN VAN EXTREMISTEN
14 Van Mediocristan naar Extremistan en weer terug: De wereld is onrechtvaardig – Het Matteüs-effect – Lingua franca – Ideeën en besmettelijkheid
Niemand is veilig in Extremistan: Een Fransman uit Brooklyn – De lange staart – Naïeve globalisering
Tegenwicht tegen Extremistan
15 De klokkromme, het grote intellectuele bedrog
De gaussiaanse en de mandelbrotiaanse methodiek: De toename in de afname – De mandelbrotiaanse methodiek – Wat te onthouden? – Ongelijkheid – Extremistan en de 80/20-regel – Gras en bomen – Waarom koffie drinken veilig is – Dol op zekerheden – Hoe rampen te veroorzaken
Het gemiddelde wangedrocht van Quételet: De gulden middelmaat – De fout van God – Poincaré brengt redding – Oneerlijke invloeden uitschakelen – ‘De Grieken zouden hem verafgood hebben’ – Alleen ‘ja/nee’, alsjeblieft
Een (literair) gedachte-experiment over waar de klokkromme vandaan komt: Geruststellende voorwaarden – ‘De alomtegenwoordigheid van de Gausskromme’
16 De schoonheid van toevallige variatie
De dichter van toevallige variatie
De platoniciteit van driehoeken: De geometrie van de natuur – Fractaliteit – Een visuele benadering van Extremistan/Mediocristan – Parels voor de zwijnen
De logica van fractale toevallige variatie (plus een waarschuwing): Het probleem van de bovengrens – Pas op voor precisie – Terug naar het plasje water – Van voorstelling naar werkelijkheid
Nogmaals, pas op voor voorspellers: Nogmaals, een aardige oplossing
Waar is de Grijze Zwaan?
17 De dwaas van Locke, of klokkrommen op de verkeerde plaatsen: Slechts vijftig jaar – Het verraad van de klerken – Iedereen kan president worden – Nog meer gruwel – Bevestiging
Het was gewoon een Zwarte Zwaan: Hoe dingen te ‘bewijzen’
18 De onzekerheid van de charlatan
Nogmaals de spelillusie: Zoek de charlatan – Kunnen filosofen gevaarlijk zijn voor de samenleving? – Het praktijkprobleem
Hoeveel Wittgensteins kunnen er dansen op een speldenknop?: Waar is Popper wanneer je hem nodig hebt? – De bisschop en de analist – Gemakkelijker dan je denkt: het probleem van het nemen van besluiten als scepticus
DEEL 4 SLOT
19 Half om half, of hoe om te gaan met Zwarte Zwanen
Een trein missen is niet vervelend
Slot
Epiloog Jevgenia’s witte zwanen
Begrippenlijst
POSTSCRIPT ESSAY OVER ROBUUSTHEID
I Leren van Moeder Natuur, de oudste en de wijste
Lange, trage wandelingen: Mijn fouten
Robuustheid en breekbaarheid: Redundantie als verzekering – Groot is lelijk, en breekbaar – Klimaatverandering en ‘te grote’ vervuilers – Soortdichtheid – De andere typen redundantie – Onderscheid zonder verschil, verschil zonder onderscheid
Een samenleving die robuust is tegen fouten
II Waarom ik vaak ga wandelen, en hoe systemen breekbaar worden
Nog een paar halters: Pas op voor kunstmatig gecreëerde stabiliteit
III Margaritas ante porcos
De voornaamste fouten bij het begrijpen van de boodschap: Hoe je je misdaden moet uitwissen – Een tocht door de woestijn
IV Asperger en de ontologische Zwarte Zwaan
Asperger-kansrekening
Nogmaals toekomstblindheid
Kansrekening moet subjectief zijn: Kansrekening met een thermometer
V (Misschien) het nuttigste probleem in de geschiedenis van de
moderne filosofie
Leven in twee dimensies
De afhankelijkheid van theorie bij zeldzame gebeurtenissen: Epimenides de Kretenzer – Een onbeslisbaarheidstheorema – Het zijn de gevolgen … – Van werkelijkheid naar representatie – Levende bewijzen
Misvatting van de kans op een eenmalige gebeurtenis: Psychologie van de perceptie van afwijkingen
Het probleem van inductie en causaliteit in een complex domein: Inductie – Geblinddoekt een schoolbus besturen
VI Het Vierde Kwadrant, de oplossing van dat allernuttigste probleem David Freedman, RIP
Beslissingen
Het Vierde Kwadrant, een kaart
VII Wat te doen met het Vierde Kwadrant
Niet de verkeerde kaart gebruiken: iatrogenese: Negatief advies -Iatrogenese en het nihilisme-etiket
Phronetische regels: wat kun je in het echte leven beter wel (of
niet) doen ter verzachting van het Vierde Kwadrant als je niet
kunt halteren?
VIII De tien principes voor een samenleving die robuust is tegen
Zwarte Zwanen
IX Amor fati: hoe je onverwoestbaar wordt: Nihil perdidi
Noten
Literatuur
Dankwoord bij de eerste editie
Index