Hoe dachten de oude Chinezen over de wereld? Hoe verschillen die ideeën van westers denken? Waarom is dat juist nu belangrijk om te weten? Het Chinese denken concentreert zich voornamelijk op de mens en is praktisch georiënteerd: wat maakt een persoon goed; welk type persoon is geschikt om te heersen en anderen te leiden; hoe kunnen we orde creëren in de maatschappij; wat kunnen we leren van degenen die ons voorgingen; welke strategieën kunnen we inzetten om onze vijanden en concurrenten te slim af te zijn; hoe kunnen we anderen overtuigen; leidt maatschappelijke betrokkenheid tot een bevredigend leven, of is het beter om je helemaal terug te trekken uit de samenleving?
Roel Sterckx vertelt over de belangrijkste denkers en tradities van China en hoe die het huidige China hebben vormgegeven, van taal, filosofie, rituelen en opvoeding, de spanning tussen staatsbelang en de invloed van de familie, tot bestuur, natuur en eetkunst.
REVIEWS
‘Een excellent boek, een indrukwekkend en boeiend overzicht van dertig eeuwen Chinees denken. Roel Sterckx betrekt zowel de grote filosofen als een ruime waaier aan economische, wetenschappelijke, maatschappelijke, religieuze en culinaire ideeën. Op basis van de laatste wetenschappelijke vondsten en zijn eigen inzichten, biedt hij ook een kompas voor een gefundeerde omgang met het China van de toekomst. Een absolute aanrader voor iedereen die de ontwakende reus beter wil leren kennen.’
Carine Defoort, hoogleraar Chinese Studies, KU Leuven
‘Bijna alle Chinese denkers delen het idee dat de essentie van alles wat we nodig hebben al besloten ligt in het verleden. Deze zeer rijke terugblik naar het verleden is des te actueler nu onze toekomst mee door China wordt bepaald en een grondiger begrip van de Chinese cultuur meer dan noodzakelijk is.’
Nicolas Standaert, hoogleraar Sinologie, KU Leuven
INLEIDING
China is terug op het wereldtoneel met een economische en politieke macht en invloed als nooit tevoren. Toen de dertiende-eeuwse Venetiaanse reiziger Marco Polo verslag deed van de rijkdommen van dit uitgestrekte rijk, zijn volk en zijn steden, werden zijn verhalen gebundeld in een boek dat zichzelf afficheerde als een beschrijving van de wonderen van de wereld (Le Livre des merveilles du monde). Vandaag zijn onze contacten en fascinatie met China genuanceerder en veelzijdiger. Voor een toenemend aantal studenten en professionals vormt China niet langer die wezenlijk ‘andere’ beschaving, die plek waar elke gewoonte, elke deugd en ondeugd alles op zijn kop lijkt te zetten wat een losjes zelfverklaard ‘Westen’ dierbaar is.
De richting waarin mensen reizen is ook onherroepelijk omgekeerd. Voorbij zijn de tijden dat een handjevol missionarissen tijdens de achttiende-eeuwse Verlichting de Europese nieuwsgierigheid naar China wekte, of dat een eeuw later verslagen van de prestaties en beproevingen van een kwijnend Chinees imperium via een selecte groep handelaren, diplomaten en priesters naar Europa doorsijpelden. Vandaag werft en huist elke zichzelf respecterende universiteitscampus zeer begaafde Chinese studenten en onderzoekers.
China drijft in elke uithoek van de wereld zowel zichtbaar als onzichtbaar handel. China’s producten, diensten en cultureel kapitaal zijn in elk huishouden te zien, te horen of te eten. Jongeren verdiepen zich op school, universiteit of avondcursussen in de Chinese taal met dezelfde nieuwsgierigheid die fijnproevers naar de Chinese keuken trok voordat noedels en pekingeend de wereld veroverden.
Toch beginnen onze scholen, universiteiten en media nog maar net de elementaire onderwijsprogramma’s te bieden die nodig zijn om aspirant-wereldburgers kennis te laten maken met de hoofdlijnen van de Chinese beschaving en het Chinese denken. Tot dusverre lijkt China pas bij ons in beeld te komen vanaf het moment dat het aan de imperiale horizonten van het Westen verschijnt, of als het in de internationale politiek van de twintigste eeuw een rol gaat spelen, of als zijn economie voor ons onontkoombaar relevant (of bedreigend) lijkt.
Op universiteiten is de filosofie nog steeds overwegend Grieks van toon, en op basis van het cursusaanbod zou je denken dat een vijfde van de wereldbevolking geen religie heeft. Buiten momenten van contact met het Westen blijft China voor velen een land van thee en kalligrafie, poëzie en porselein, en af en toe een imposante keizer. Voor iedereen die nog steeds graag een interculturele conversatie voert in termen van ‘wij’ tegen ‘zij’, zou de wetenschap dat de gemiddelde Chinese tiener of student veel meer over ‘ons’ weet dan ‘wij’ over ‘hen’ weten, een subtiele waarschuwing moeten zijn. Om China te kunnen begrijpen moeten we Chinees leren denken.
Dit boek vereist geen voorkennis van China. De thematische indeling ervan weerspiegelt mijn persoonlijke smaak zoals die zich in de loop der jaren in gesprekken met studenten en publieken heeft ontwikkeld. Net zoals ik op mijn achttiende, wisten veel van mijn studenten niet wat ze moesten verwachten of waar ze moesten beginnen toen ze naar college kwamen om China en zijn geschiedenis, talen en denken te bestuderen.
Ik hoop dat dit boek de lezer enkele nuttige invalshoeken biedt om een eigen dialoog met Chinese denkers te beginnen. Lezers die direct de ideeënwereld willen binnenstappen zouden kunnen overwegen het eerste hoofdstuk over te slaan, dat achtergrondinformatie bevat over de Chinese geschiedenis en geografie, de klassieke Chinese taal en de aard van de beschikbare bronnen. Drukbezette lezers zouden afzonderlijke hoofdstukken in willekeurige volgorde moeten kunnen lezen.
Historici met weinig ideeën worden vaak historici van ideeën. Een goede manier om het Chinese denken te karakteriseren is op te sommen wat het niet is. Dit boek biedt weinig theoretische reflectie over hoe de menselijke geest werkt, of over de vraag of er buiten deze wereld nog een andere realiteit bestaat. Evenmin vertelt het hoe materie zich verhoudt tot de geest, wat waarheid is (laat staan logica), en of er zoiets bestaat als geest of kennis.
Waarom? Omdat zulke vragen (bij beroepsfilosofen bekend als epistemologie en ontologie) bij Chinese denkers niet hoog op de agenda stonden. De klassieke Chinese taal had geen term voor ‘filosofie’; de moderne Mandarijnse term (zhexue) is eind negentiende eeuw vanuit Japan ingevoerd (en verwees aanvankelijk alleen naar westerse filosofie).
Het Chinese denken concentreert zich voornamelijk op de mens en is praktisch georiënteerd. De grootste vragen die de helderste geesten van China hebben beziggehouden gaan niet over wie en wat wij zijn, maar over hoe we ons leven moeten leven, hoe we ons verhouden tot anderen, hoe we de samenleving moeten organiseren en hoe we kunnen zorgen voor het welzijn van degenen met wie we leven of voor wie we verantwoordelijk zijn.
Het verhaal zal vooral gaan over het menselijk gedrag, de menselijke aard en de politiek van de menselijke samenleving. Wanneer we filosofische tradities met elkaar vergelijken, kunnen we gemakkelijk verdwalen in de vele verschillende antwoorden van verschillende denkers op de eeuwige vragen van het leven. Een vruchtbaarder manier om tot een cultuur door te dringen is zich eerst te concentreren op de vragen die worden gesteld en zich dan pas druk te maken over de antwoorden.
In China waren die vragen onder andere: wat maakt een persoon goed; welk type persoon is geschikt om te heersen en anderen te leiden; hoe kunnen we orde creëren in de maatschappij; wat kunnen we leren van degenen die ons voorgingen; welke strategieën stellen ons in staat onze vijanden en concurrenten te slim af te zijn; hoe kunnen we anderen overtuigen; geeft maatschappelijke betrokkenheid een bevredigend leven, of is het beter om je helemaal terug te trekken uit de samenleving?
De meesters van de filosofie van het oude China – de hoofdrolspelers van dit boek – laten zich zelden in met intellectueel debat als doel op zich. De meeste ideeën worden aangeboden als richtlijnen die moeten worden geleefd, ervaren en in praktijk gebracht. (Ironisch genoeg was Confucius, China’s meest invloedrijke denker, als ambtenaar een mislukking en wist hij geen enkele heerser te vinden die zijn ideeën in de praktijk wilde brengen.) Ze bieden reflecties op hoe te leven, beter te functioneren en harmonie met de wereld te vinden. Maar door geleefde ervaring boven theoretische kennis te stellen, raken hun leerstellingen wel de gehele persoon, zowel de hersenen als de emoties. Daarom zijn ze even relevant voor vandaag als interessant vanwege hun geschiedenis.
VOORNAAMSTE FIGUREN
Tabel van de voornaamste Chinese denkers en andere historische figuren die in dit boek worden besproken, gerangschikt in min of meer chronologische volgorde. Een uitgebreide namenlijst is opgenomen in de index. Bij Chinese namen wordt de familienaam, de ‘achternaam’, het eerst genoemd, gevolgd door de bij geboorte gegeven ‘voornaam’ (bij Sima Qian bijvoorbeeld, is Sima de familienaam en Qian de voornaam).
INHOUDSOPGAVE
Inleiding
Tijdlijn
Voornaamste figuren
1. China in tijd en ruimte
Historische setting
Tijd: denken in cycli
Ruimte: denken in cirkels
Taal, tekst en schrift
Primaire bronnen
Sinologen
2. De weg (Tao) en zijn wegen
Tao
Qi
Verandering en transformatie
Correlatie, yin en yang
3. De kunst van het besturen
Jezelf positioneren
Heersen door het goede voorbeeld te geven
Niets doen
Totale macht
Verborgen en onzichtbaar
Gezegd en ongezegd
4. Het individu en het collectief
De menselijke aard
Het voeden van de kiemen
In het meervoud leven
Kinderlijke piëteit
Onpartijdige zorgzaamheid – waarom zorgzaam zijn?
Harmonieuze samenleving
5. Ritueel gedrag
Ritueel
Muziek
Dissonantie
De wet
6. Geesten en voorouders
Voorouders
Op zoek naar de geestenwereld
Geesten voor de heerser, geesten van het volk
Dood en onsterfelijkheid
Na Confucius
7. De wereld van de natuur
Lichaam en lichaamspolitiek
Fauna en flora
Over water en jade
Uitzonderlijke mensen, uitzonderlijke natuurverschijnselen
Milieu
Wetenschap of sentiment
8. Werk en rijkdom
Boeren op de eerste plaats?
Rijkdom en winst
De markt
Armoede
9. Voedsel tot nadenken
Een goed bereide stoofschotel
De wereld proeven
De kunst van kok Ding
Nawoord
Noten en literatuur
Primaire bronteksten
Uitspraakgids voor het pinyin
Verantwoording kaarten en afbeeldingen
Dankwoord
Index