BESTEL HOE JE EEN BETER MENS WORDT
Veel moderne crises worden veroorzaakt doordat we niet of te laat in staat blijken ons denken, voelen en handelen drastisch te veranderen. ‘Hoe je een beter mens wordt’ van Henk Smeijsters kan daarbij helpen. Relevante inzichten uit het werk van bekende filosofen als Martha Nussbaum, Peter Sloterdijk, Joep Dohmen, Hannah Arendt, Michael Sandel en vele anderen bieden concrete inspiratie voor levenslessen die ons helpen de maatschappelijke ontwikkelingen de goede kant op te sturen. Want als ieder mens een beter mens wordt, wordt de wereld steeds een stukje beter.
Willen we niet allemaal een goed mens zijn? Wie wil nou dat anderen zeggen dat hij een slecht mens is? Maar aangezien je niet als goed mens geboren wordt, moet je er zelf alles aan doen om zo goed als mogelijk te worden. Daar heb je anderen bij nodig, maar daar ben je ook zelf verantwoordelijk voor. Dit boek gaat niet over wat anderen voor jou kunnen doen, maar wat je zelf kunt doen en wat je voor anderen kunt doen.
De stelling die ik in dit boek verdedig is dat het goede persoonlijke leven en de goede samenleving bij jezelf beginnen. Alhoewel ik niet ontken dat ingrijpende systeemveranderingen noodzakelijk zijn om economische, maatschappelijke, politieke en ecologische crises op te lossen en te voorkomen, bestrijd ik de opvatting dat een betere wereld niet bij jezelf begint.
Bedrijven, instellingen, de overheid, de samenleving als geheel worden gemaakt door individuen die met of tegen elkaar besluiten nemen. Zij nemen besluiten die direct of indirect bepalen hoe hun persoonlijke leven en de samenleving eruitziet. Als zij hun opvattingen, gevoelens en gedrag veranderen, zullen ook de bedrijven, instellingen, overheid en samenleving als geheel veranderen. Een betere wereld begint bij het deugdzame karakter dat ten grondslag ligt aan deugdzaam gedrag.
Bij het lezen van Vom Ursprung und Ziel der Geschichte (Over de oorsprong en het doel van de geschiedenis) van Karl Jaspers werd ik getroffen door de zinnen waarin hij schrijft dat de tegenwoordige tijd arm aan geest is. We leven volgens hem in een tijd waarin de wijsheden uit het verleden verloren zijn gegaan. De massa gaat met de mode mee, vereert idolen, ziet de maximalisatie van het genot als levensdoel, vat de simplificatie als absolute waarheid op en kiest door het gebrek aan identiteit de anti-houding als identiteit. Geestelijke vooruitgang wordt met technologische vooruitgang verwisseld. Jaspers schreef deze zinnen in 1949, kort na de Tweede Wereldoorlog, maar zijn deze woorden niet ook toepasbaar op de huidige tijd?
De huidige tijd is niet alleen arm aan geest, maar kent ook een groot aantal andere crises. De nieuwsberichten gaan al jaren over crises waaraan maar geen einde lijkt te komen. We werden geconfronteerd met de terrorisme-crisis, de kredietcrisis, de ongelijkheidscrisis en de vluchtelingencrisis. De klimaatcrisis drong zich op en heeft de aandacht gevestigd op onze consumptieve levensstijl die een grote ecologische voetafdruk nalaat en bovendien grondstoffen uitput. De coronacrisis werd afgelost door de energiecrisis als gevolg van de oorlog in Oekraïne. Dat in veel landen autocratische leiders aan de macht kwamen, rechts-radicale en rechts-extreme stromingen en politieke partijen oprukten, duidt op een crisis van
de democratie.
Digitale en biotechnologische innovaties stellen ons voor de vraag of de homo sapiens in een crisis verkeert en wellicht beter tot een cyborg omgebouwd of door algoritmes aangestuurd kan worden. De mensheid is opnieuw in een onzekere en roerige tijd terechtgekomen. De geschiedenis is niet ten einde gekomen, zoals Francis Fukuyama dacht. We zitten er midden in. En of dat allemaal nog niet genoeg is, zijn er ook nog de zingevingsvragen die in elk individueel leven crises kunnen veroorzaken.
Ondanks allerlei crises waarin we ons bevinden, is dit een optimistisch en hoopgevend boek omdat het gebaseerd is op de overtuiging dat de mens zijn leven en de maatschappij vorm kan geven. In ben ervan overtuigd dat we het tij kunnen keren en geestelijke vooruitgang kunnen bewerkstelligen als we niet de homo economicus en de homo consumens, maar de zelfverantwoordelijke, karaktervolle, deugdzame en gebildete mens als uitgangspunt nemen.
Aan veel crises ligt in mijn ogen ten grondslag dat we niet of te laat in staat zijn ons denken, voelen en handelen ingrijpend te veranderen. Jonge klimaatactivisten kleven zich uit wanhoop aan schilderijen vast, omdat de generaties voor hen de deugdzaamheid en het karakter misten om te voorkomen dat we in een klimaathel terechtkomen, terwijl daar een halve eeuw eerder reeds voor gewaarschuwd werd.
Economische, maatschappelijke, politieke, ecologische crises en ook zingevingscrises zullen waarschijnlijk nooit volledig verdwijnen. Daarom vroeg ik me af hoe moderne denkers ons kunnen helpen daarmee om te gaan. In dit boek heb ik actuele ontwikkelingen en zingevingsvragen in kaart gebracht en daarbij denkers geraadpleegd met de bedoeling de ontwikkelingen en zingevingsvragen te duiden en hieruit levenslessen af te leiden die onze mentale weerbaarheid vergroten.
Het boek biedt een inleiding in het leven en werk van een aantal moderne denkers en past hun inzichten toe op onze tijd. Daarbij komen tevens de grote filosofische stromingen uit de twintigste en eenentwintigste eeuw aan bod. Het boek is dus ook een inleiding in de moderne filosofie, voor zover deze relevant is voor de stelling die ik in dit boek verdedig.
Ik bespreek denkers die redeneren vanuit de deugdethiek, de karakterontwikkeling, de persoonlijke vorming, de vrije wil en de zelfverantwoordelijkheid. De selectie van de thema’s en de denkers gebeurde op basis van twee criteria. Het eerste criterium is dat het denkers betreft die bij uitstek geschikt zijn om te helpen bij het duiden van actuele maatschappelijke ontwikkelingen. Het tweede criterium is dat zij bouwstenen aandragen voor levenslessen die ons helpen de maatschappelijke ontwikkelingen de goede kant op te sturen. Ik geef geen volledig overzicht van hun werk.
Met het oog op de maatschappelijke ontwikkelingen die ik wil duiden, heb ik ervoor gekozen vooral die delen uit hun oeuvre te bespreken die in het bijzonder relevant zijn. Bij de denkers die nog in leven zijn kon ik gebruik maken van hun eigen duiding van de actuele maatschappelijke ontwikkelingen. Voor de overleden denkers geldt dat in hun werk belangrijke aanknopingspunten te vinden zijn die ik op de actuele ontwikkelingen toepas.
De term ‘modern’ in de titel verwijst naar het feit dat het denkers betreft die allemaal in de twintigste eeuw geboren zijn. Omdat een aantal overleden is, kan ik niet van ‘hedendaagse denkers’ spreken. De term ‘modern’ verwijst niet naar denkers die tot het ‘modernisme’ (verlichtingsdenkers, vooruitgangsdenkers, logisch positivisten) behoren. Ook conservatieve denkers die zich tegen het modernisme en het postmodernisme keren of anderszins van het modernistische vooruitgangsgeloof of het postmodernistische relativisme afwijken, hebben een plek gekregen.
Het boek heeft geen uitgesproken ‘linkse’ of ‘rechtse’ signatuur. Ik probeer deze tegenstelling juist te overstijgen, waardoor ik soms linkse en soms rechtse denkbeelden ondersteun. De denkers zijn geordend aan de hand van hun geboortejaar, waardoor het boek toewerkt naar hedendaagse jonge denkers die met beide benen in onze tijd staan. Zoals in ‘Doorlopen en stilstaan’ heb ik geprobeerd in dialoog met andere cultuurfilosofen te komen tot een translatio (vertaling), imitatio (nabootsing) en aemulatio (overtreffing).
Doorheen het boek lopen drie hoofdthema’s als rode draad. Het eerste hoofdthema betreft de karaktervorming. Hiermee bedoel ik dat je moet voorkomen dat je in een ideologie of identiteit vastroest. Ik wijs ook op het gevaar dat je het verlengde wordt van algoritmes. Leren omgaan met emoties en een goed evenwicht zoeken tussen ratio en gevoel krijgen binnen dit hoofdthema eveneens een plek. Zo ook jezelf ontwikkelen zonder perfectie na te streven en volwassenwording als morele ontwikkeling.
Het tweede hoofdthema handelt over het belang van geletterdheid, bildung en het culturele erfgoed. Hieronder valt tevens het geestelijk openstaan voor en resoneren met het heilige, de medemens, de natuur en de omgeving. Dit hoofdthema heeft ook een ecologische invalshoek.
Het derde hoofdthema is sociaal van aard en gaat over het nemen van politieke verantwoordelijkheid en het constructief in opstand komen tegen sociale misstanden. De focus ligt op het scheppen van mogelijkheden voor anderen.
Elk hoofdstuk heeft dezelfde opbouw. Op de informatie over het leven en werk volgen belangrijke inzichten van de betreffende denker die aansluiten bij de actualiteit. Vervolgens werk ik de relatie tussen deze inzichten en actuele maatschappelijke ontwikkelingen uit. Het hoofdstuk eindigt met enkele levenslessen die we daaruit kunnen afleiden.
De levenslessen zijn bedoeld als handreiking voor persoonlijke vorming zoals Joep Dohmen deze in zijn boek Iemand zijn beschrijft. Hierbij gaat het om de vorming van de persoon door de persoon zelf, om wat Martinus Langeveld ‘zelfverantwoordelijke zelfbepaling’ noemde. De levenslessen zijn bedoeld als ondersteuning bij het zelf ontwikkelen van je karakter en het zelf vormen van je deugden. Zij zijn geen voorschriften maar bronnen van inspiratie die je helpen een beter mens te worden.
INHOUDSOPGAVE
Inleiding
Ontwikkel een liefhebbend karakter – Erich Fromm
Maak van jezelf geen steen – Jean-Paul Sartre
Neem politieke verantwoordelijkheid – Hannah Arendt
Kom in opstand tegen jezelf – Albert Camus
Streef ernaar geletterd te zijn – George Steiner
Stel je open voor het heilige – Charles Taylor
Schep mogelijkheden voor anderen – Amartya Sen
Koester het culturele erfgoed – Roger Scruton
Maak woede constructief – Martha Nussbaum
Train je karakter – Peter Sloterdijk
Vorm jezelf – Joep Dohmen
Streef niet naar volmaaktheid – Michael Sandel
Zorg ervoor dat je volwassen wordt – Susan Neiman
Resoneer met de omgeving – Hartmut Rosa
Breng ratio en gevoel in evenwicht – Pankaj Mishra
Onderwerp jezelf niet aan algoritmes – Yuval Noah Harari
Denk de wereld nieuw – Maja Göpel
Respecteer morele feiten – Markus Gabriel
Epiloog: Hoopvolle woorden van Bobby Kennedy
Dankwoord
Literatuur
Over de auteur
BESTEL HOE JE EEN BETER MENS WORDT
