BESTEL DE WERELD IN EEN KORREL ZAND

In deze Inleiding tot de filosofie van de mystiek wordt er historisch en systematisch naar mystieke ervaringen gekeken. Het historische deel gaat in op mystiek in westerse en niet-westerse religieuze tradities zoals neoplatonisme, christendom, islam, hindoeïsme, (zen-)boeddhisme en taoïsme. In het systematische deel worden wijsgerige vragen gesteld over de theoretische en ethische claims van mystici zoals: ‘bestaat het object van mystieke ervaringen wel of is het een illusie?’, ‘welke gevolgen heeft mystiek voor ons morele handelen?’, ‘waarin verschilt mystieke kennis van andere soorten kennis?’ Deze vragen zijn voor de wijsbegeerte van eminent belang maar worden zelden gesteld laat staan beantwoord.

Dit boek is een bescheiden poging deze leemte op te vullen. Giovanni Rizzuto (1958) heeft filosofie, theologie en Indische talen gestudeerd aan de Universiteit van Amsterdam. Hij doceerde filosofie en menswetenschappen aan verschillende hogescholen en is thans actief als zelfstandig onderzoeker, essayist en beeldend kunstenaar. Hij publiceert regelmatig in o.a. Filosofie Tijdschrift, Hollands Maandblad en Streven over wijsgerige, cultureel-maatschappelijke en literaire thema’s.

INLEIDING

To see a World in a Grain of Sand
And a Heaven in a Wild Flower,
Hold Infinity in the palm of your hand
And Eternity in an hour

Dit bekende eerste vers van William Blake’s Auguries of innocense vat in vier regels samen waar het in de mystieke ervaring om gaat, namelijk de onlosmakelijke verbondenheid van het kleine en het grote, het eindige en oneindige en tijd en eeuwigheid. Hoe mystici dit verder ook uitwerken en verwoorden, telkens gaat het om een coincidentia oppositorum of het samenvallen van tegenstellingen.

De mysticus registreert dit niet slechts van buitenaf en met een afstandelijke blik, zoals de vlinderverzamelaar kijkt naar zijn verzameling of een regisseur naar de uitvoering van zijn toneelstuk. Hij is zowel toeschouwer als speler, zowel subject als object van zijn eigen ervaring. Als een aan tijd en ruimte gebonden microkosmos ziet hij zichzelf in de spiegel van een oneindige en eeuwige macrokosmos, waar de paradox van deel en geheel, mens en kosmos, verdwijnt in een wolk van niet-weten.

In deze inleiding tot de filosofie van de mystiek gaan we historisch en systematisch kijken naar het fenomeen mystiek en wat ze ons te zeggen heeft. Daarbij zullen we wijsgerige vragen stellen bij de kennisclaims van mystici. Voorbeelden daarvan zijn: bestaat het object van mystieke ervaringen? Heeft mystiek gevolgen voor ethiek en moraal? Waarin verschilt mystieke kennis van andere soorten kennis? Hoe verhoudt mystiek zich tot metafysica? (H.VI, H.VII) Maar voordat we deze vragen behandelen, zullen we eerst kennis moeten nemen van de religieuze tradities waarmee mystiek doorgaans verbonden is. (H.II, H.III)

Vervolgens gaan we meer systematisch te werk en behandelen we de typen en kenmerken die door onderzoekers zijn voorgesteld om enige orde te scheppen in de complexe en veelkleurige verslagen van mystieke ervaringen. Ook zullen we kennisnemen van wat psychologen en sociologen over dit fenomeen te zeggen hebben. Filosofie van de mystiek is een late loot aan de boom van de godsdienstwijsbegeerte. Zij is naar mijn weten voor het eerst op de kaart gezet door W. Stace in zijn Mysticism and Philosophy.

Er is natuurlijk al eerder onderzoek gedaan naar mystiek door bijvoorbeeld William James in zijn The varieties of religious experience en Evelyn Underhill in haar Mysticism. Deze studies zijn van groot belang, maar niet in de eerste plaats ondernomen vanuit een wijsgerige interesse. James gaat weliswaar veelvuldig in op wijsgerige thema’s, maar de opzet van zijn boek is psychologisch en daarnaast gewijd aan religieuze ervaringen in het algemeen. Zijn boek is niettemin een boeiend verslag op de grens van godsdienstpsychologie en godsdienstwijsbegeerte.

Godsdienstwijsbegeerte probeert antwoorden te geven op verschillende vragen zoals die naar het bestaan van God, de verhouding tussen rede en religie en religieuze taal en ervaring, religieuze kennisclaims, het probleem van het kwaad, de verhouding tussen godsdienst en wetenschap, de status van religieuze ervaringen enzovoorts. De filosofie van de mystiek beperkt zich tot een reflectie op mystieke ervaringen. Dit is voor filosofen van belang omdat mystici in tegenstelling tot de meeste gelovigen van welke denominatie dan ook, claimen directe en onbemiddelde kennis te hebben van de ultieme werkelijkheid. Dit zou een uniek weten zijn waarvan niet-mystici nooit of in zeldzame gevallen een glimp opvangen.

Van de filosoof David Hume is de uitspraak ’the whole of the world is a riddle, an inexplicable mystery’. Mystiek zou wellicht een bijdrage kunnen leveren aan de ontrafeling van het mysterie, hoewel zij volgens de beoefenaars ervan moeilijk zo niet onmogelijk in woorden te vatten is. Hoe het ook zij, voor de filosofie is mystiek nog onontgonnen terrein. ‘Een van de nog goeddeels braakliggende gebieden in het onderzoek naar de ware aard van de mystiek is inderdaad van kennistheoretische aard. Misschien mag men zelfs stellen dat precies rond die problematiek een multidisciplinaire samenwerking van historici, psychologen, theologen en filosofen en van mogelijk nog andere specialisten erg wenselijk is’ (Baers, 2003, 214).

Maar het zijn niet alleen mystieke kennis- en waarheidsclaims die voor de wijsbegeerte van belang zijn. Want mystici staan, ondanks de schijn van het tegendeel, naast hun beoefening van meditatie en contemplatie meestal zeer actief in de wereld. De weg die zij bewandelen, begint en eindigt met ethiek en zou positieve gevolgen hebben voor het morele handelen. In ieder geval raken we in de mystiek aan fundamentele wijsgerige onderwerpen, zoals metafysica, kenleer en ethiek.

STUDIE VAN DE MYSTIEK

1. Het woord mystiek

Mystiek is een weerbarstig fenomeen. Wie haar wil bestuderen, komt vroeg of laat voor onoverkomelijke problemen te staan. Deze problemen zijn van velerlei aard. Een gevolg hiervan kan zijn dat men door de bomen het bos niet meer ziet. Wie toch bereid is zich in dit doolhof te begeven, zal de raad van Simone Weil ter harte moeten nemen dat in de mystiek een nog grotere accuratesse betracht moet worden dan in de wiskunde.

Het eerste probleem waarvoor we staan, betreft de betekenis van het woord ‘mystick’, ‘Mystiek’ is een begrip met een complexe semantische geschiedenis waarvan we hier slechts de grote lijnen kunnen schetsen. Het begrip is afgeleid van het Griekse bijvoeglijke naamwoord mystikos, dat verwijst naar alles wat te maken heeft met een geheim. Het had vooral betrekking op de leer en praktijk van de mysteriën of mysteriegodsdiensten die een belangrijke rol speelden in het religieuze leven van de Grieken vanaf de zevende eeuw v.Chr.

Er bestonden meerdere mysteriën waarin telkens een god of godin centraal stond. De bekendste en belangrijkste waren die van Eleusis, een plaats vlakbij Athene, waar Demeter, de godin van het graan en de vruchtbare aarde werd vereerd en de ontvoering en terugkeer van haar dochter Persephone herdacht. Andere mysteriën waren die van Dionysus, Attis en Orpheus. Al deze goden hebben iets gemeenschappelijks: zij sterven en herrijzen of verdwijnen en keren terug. Slechts weinigen werden toegelaten tot de mysteriën. De wijding bestond waarschijnlijk uit een enscenering van mythen, begeleid door dans, zang en recitatie. Het doel was dat de initiant (mystes) zich identificeerde met het tragische maar uiteindelijk hoopvolle lot van een of meerdere genoemde goden, waardoor hij hun onsterfelijkheid deelachtig kon worden.

INHOUDSOPGAVE

Inleiding

I. De studie van mystiek
1. Het woord ‘mystiek’
2. Mystieke, religieuze en spirituele ervaring
3. Methodologie: hoe bestuderen we religie en mystiek?

II. Historische morfologie (1)
1. Mystiek in traditionele culturen
2. Neoplatoonse mystiek
3. Gnosticisme en hermetisme
4. Christelijke mystiek
5. Joodse mystiek

III. Historische morfologie (2)
1. Islamitische mystiek
2. Mystiek in het hindoeïsme
3. Mystiek in het boeddhisme
4. Mystiek in het taoïsme
5. Mystique sauvage

IV. Systematische morfologie
1. Typologie van mystieke ervaringen
2. Kenmerken van mystieke ervaringen
3. Het heilige en numineuze
4. Stadia en technieken op de mystieke weg

V. Psychologie en sociologie van de mystiek
1. Kunstmatige paradijzen?
2. Mystiek: regressie of progressie?
3. Mystiek en samenleving

VI. Filosofie van de mystiek (1)
1. Mystiek en metafysica
2. Vier theorieën over mystiek
3. Mystiek en waarheid

VII. Filosofie van de mystiek (2)
1. Fundamentele paradoxen
2. Zijn, niet-zijn en n-iets
3. Mystiek taalgebruik
4. Mystiek en ethiek

Literatuur

BESTEL DE WERELD IN EEN KORREL ZAND