In de bovenstaande video spelen de broers Lucas en Arthur Jussen het openingsdeel van de van Cantate BWV 106 van Johann Sebastian Bach, die later bekend is geworden als Actus Tragicus. De korte sonatina sprak de Hongaarse componist György Kurtág zo aan, dat hij deze intro voor piano vierhandig heeft bewerkt. De volledige Actus Tragicus is om meerdere redenen een heel bijzonder werk. Hieronder volgen achtereenvolgens een toelichting, een volledige uitvoering op video en de Duitse tekst en Nederlandse vertaling.
J,S. Bach componeerde deze muziek omstreeks 1707 voor een rouwplechtigheid, voor wie precies is niet bekend. De Latijnse benaming ‘Actus Tragicus’ is niet van J.S. Bach afkomstig. Deze is wel te begrijpen vanwege de ruime aandacht voor de dood . De cantate als geheel is echter geen treurzang, maar een gedragen én opgewekt en sereen muziekstuk. De tekst van de compositie gaat over het sterven van Jezus en ook over de sterfelijkheid van ieder mens. Deze idee past ook bij oudejaarsdag en Oud en Nieuw (het oude sterft en het nieuwe komt tot ontwikkeling). Bach heeft meerdere (Bijbel)teksten voor deze cantate gebruikt, waaronder de oudejaarspsalm (Psalm 90) .
Bach had een bijzondere verhouding met de dood. Hoewel zijn muziek swingt is de dood in zijn leven en werk alomtegenwoordig. Bach verklankt de dualiteit tussen doodsangst en doodsverlangen in een aantal van zijn cantates. De musicologe Helga Thoenes meent op basis van persoonlijk onderzoek, dat zij in 1994 publiceerde, dat Bach zich sterk liet leiden door de rozenkruisersspreuk ‘In Jesu morimur’ (In Jezus sterven), en dat hij dat thema inhoudelijk en numeriek verwerkte in composities.
De centrale idee hiervan is dat de gehechtheid aan de uiterlijke mens moet sterven om het mogelijk te maken dat de innerlijke Christus werkzaam kan worden. Dit is in overeenstemming met uitspraken van Paulus als ‘Ik sterf dagelijks’ (1 Korinthe 15:31).
De 22-jarige Bach componeert in ‘Gottes Zeit ist die allerbeste Zeit’ nog geheel volgens het destijds al uit de mode geraakte zeventiende-eeuwse cantatemodel. De teksten die hij voor deze cantate gebruikte heeft hij onder andere ontleend aan de Bijbel of koralen en muzikaal gevormd naar de motetmethode.
De teksten zijn muzikaal verbonden door een steeds op een andere manier uitgewerkte koraalmelodie. J.S. Bach gebruikte een eenvoudige instrumentatie met naast basso continuo twee blokfluiten en twee viola da gamba’s. Wanneer Bach voor blokfluiten koos in zijn muziek wilde hij daarmee het hogere uitdrukken.
Het gebruik van dit instrument is op bijzondere wijze aan het begin en aan het einde van de cantate te horen. Bij de opening, de sonatina, spelen de instrumenten unisono, maar niet altijd. Zonder het te merken schuren de instrumenten, zelfs met een toonafstand van een halve secunde, langs elkaar heen. De laten tonen van de cantate zijn ook voor de blokfluit. Daarmee bevestigen zij, na het Amen, een vreugdevolle opgang in Christus.
De onderstaande video is een opgenomen uitvoering van de cantate ‘Gottes Zeit ist die allerbeste Zeit’ (BWV 106) van Johann Sebastian Bach (1685-1750) door de Nederlandse Bachvereniging.
DUITSE TEKST EN NEDERLANDSE VERTALING DOOR RIA HENGEL
1. Sonatina 2a1. Koor
Gottes Zeit ist die allerbeste Zeit.
Gods tijd is de allerbeste tijd.
2a2.Koor
In ihm leben, weben und sind wir,
solange er will.
In hem leven, bewegen en zijn wij,
zolang hij wil.
(ontleend aan Handelingen 17:28)
2a3. Koor
In ihm sterben wir zur rechten Zeit,
wenn er will.
In hem sterven wij op het juiste moment,
zolang hij wil.
2b. Arioso (T)
Ach, Herr, lehre uns bedenken,
daß wir sterben müssen,
auf daß wir klug werden.
Ach Heer, leer ons bedenken
dat wij moeten sterven,
opdat wij wijs worden.
2c. Arioso (B)
Bestelle dein Haus;
denn du wirst sterben
und nicht lebendig bleiben!
Stel orde op zaken;
want je zult sterven
en niet blijven leven.
(ontleend aan Jesaja 38:1)
2d. Koor
Es ist der alte Bund:
Mensch, du mußt sterben! (S)
komm, Herr Jesu, komm!
Het is het oude verbond:
mens, je moet sterven!
Ja, kom, Heer Jezus, kom!
(ontleend aan Openbaring 22:20)
3a. Aria (A)
In deine Hände befehl ich meinen Geist;
du hast mich erlöset, Herr, du getreuer Gott.
In uw handen beveel ik mijn geest;
u hebt mij verlost, Heer, trouwe God.
(ontleend aan Psalm 31:6)
3b. Arioso (B)
Heute wirst du mit mir ins Paradis sein.
Vandaag nog zul je met mij in het paradijs zijn.
(ontleend aan Lukas 23:43)
3c. Koraal (A) en Arioso (B)
Mit Fried und Freud ich fahr dahin
in Gottes Willen,
getrost ist mir mein Herz und Sinn,
sanft und stille,
wie Gott mir verheißen hat:
Der Tod ist mein Schlaf worden.
In vrede en met vreugde ga ik heen
naar Gods wil,
getroost is mijn hart en mijn geest,
zacht en stil,
zoals God mij heeft beloofd:
de dood is mijn slaap geworden.
4a. Koor
Glorie, Lob, Ehr und Herrlichkeit!
sei dir Gott, Vater und Sohn bereit,
dem Heilgen Geist mit Namen!
Die göttlich Kraft macht uns sieghaft
Glorie, lof, eer en heerlijkheid
mogen u worden toegebracht, God, Vader en Zoon,
en ook Heilige Geest!
Moge de goddelijke kracht
ons doen overwinnen.
4b. Koor
Durch Jesum Christum, Amen.
Door Jezus Christus, Amen.
Libretto: onbekend
Suus Blanke
