‘Het leven van de geest’ is het laatste hoofdwerk van Hannah Arendt. In deze hardcover van maar liefst 838 pagina’ ontvouwt ze haar ideeën over de mogelijkheden van de menselijke geest. Ze onderscheidt drie capaciteiten die iedereen bezit: denken, willen en oordelen. Tot haar dood bleef ze aan dit opus werken. Van het laatste deel, dat onvoltooid is gebleven, is hier het concept opgenomen. Hannah Arendt (1906-1975) was een van de belangrijkste politieke denkers van de twintigste eeuw. Vóór de Tweede Wereldoorlog studeerde ze filosofie bij Martin Heidegger en Karl Jaspers en raakte ze bevriend met onder anderen Hans Jonas en Walter Benjamin. In 1941 vluchtte zij naar de Verenigde Staten, waar zij aan verschillende universiteiten doceerde.
VOORWOORD BIJ DE NIEUWE EDITIE – DE NALATENSCHAP VAN EEN GROOT DENKER
“Ik ben van mening dat ik geen filosofe ben … Mijn beroep – als daarvan al sprake kan zijn – is politieke theorie”, aldus een ietwat bedeesde, maar niet van haar stuk te brengen Hannah Arendt in het bekende interview met Günter Gaus uit 1964. Arendt heeft haar onvrede met de traditionele filosofie nooit onder stoelen of banken gestoken. Vanuit die onvrede klinkt haar ontkenning een filosofe te zijn wel aannemelijk. Tegelijk schuilt in die onvrede een levenslang engagement om de traditionele filosofie te vernieuwen en om op een radicaal andere manier als filosoof in de wereld te staan.
Jarenlang heeft Arendt zich geïnteresseerd voor wat de traditionele filosofie aanduidt met de term “vita activa”, en dus ook voor politieke theorie, maar zeker vanaf 1965 is haar interesse uitgegaan naar mentale activiteiten – wat de traditionele filosofie aanduidt met de term “vita contemplativa”.
In haar denkweg heeft ze dus een tweevoudig spoor gevolgd. Het eerste spoor leidt naar De menselijke conditie (1958). Daarin ontwerpt Arendt een fenomenologie van de menselijke activiteiten – arbeiden, werken, handelen en spreken – die ze inzet als vertrekpunt voor de vraag naar de zin van het politieke.
Het tweede spoor leidt naar Het leven van de geest, een fenomenologische studie van drie mentale activiteiten – denken, willen en oordelen – die ze inzet als vertrekpunt voor de vraag naar de zin van het geestelijke leven. De zin van het denken ligt niet in het verwerven van kennis, noch in de verovering van de waarheid, maar in de nooit te beëindigen zoektocht naar betekenis. De zin van het willen ligt niet in het veroveren van heerschappij (over zichzelf of over anderen), maar in het stichten van vrijheid. De zin van het oordelen ligt niet in de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie, maar in het betrekken van de geest op de menselijke aangelegenheden en in het stichten van een gemeenschapszin.
Wie Arendts denkweg in zijn geheel overschouwt, merkt dat beide sporen dichter bij elkaar liggen dan het traditionele onderscheid vita activa/vita contemplativa doet uitschijnen. In dat verband is het zeer opmerkelijk dat Arendt zelf haar beide projecten uitdrukkelijk met elkaar verbindt en in het verlengde van elkaar legt. Ze doet dat aan de hand van een uitspraak van Cato de Oude, waarmee ze De menselijke conditie afsluit en Het leven van de geest opent: Numquam se plus agere quam nihil cum ageret, numquam minus solus esse quam cum solus esset. (“Nooit actiever dan wanneer hij niets doet, nooit minder eenzaam dan wanneer hij alleen is.”)
Hiermee wijst Arendt de traditionele tegenstelling tussen de vermeende rust van het contemplatieve leven en de hectische onrust van het actieve leven af, en onttrekt ze het leven van de geest aan de passiviteit en de eenzaamheid: denken voltrekt zich meer in het gesprek dan in het contemplatieve schouwen, denken is meer dialoog dan monoloog; de wil, die altijd verscheurd wordt door een gevecht tussen willen en niet-willen, kan zich alleen door te handelen uit deze verscheurdheid bevrijden; het oordelen geeft de tijdelijke terugtrekking uit de fenomenale wereld, die het denken eigen is, op, en zoekt, met de hulp van de verbeelding, naar een communiceerbaar en zoveel mogelijk veralgemeenbaar standpunt, van waaruit het zich uitspreekt omtrent de zin of onzin van wat zich in de wereld afspeelt.
Het staat buiten kijf dat Arendt voor deze gigantische onderneming inspiratie gezocht heeft bij Immanuel Kant. Er is niet alleen het wonderlijke biografische gegeven dat Arendt een groot deel van haar jeugd heeft doorgebracht in Königsberg (het huidige Kaliningrad), geboorteplaats en levenslange woonplaats van de door haar zeer bewonderde filosoof van de Duitse Verlichting. In het al genoemde interview met Günter Gaus vermeldt ze als het ware terloops dat ze op veertienjarige leeftijd Kants Kritiek van de zuivere rede heeft gelezen. Bovendien beslist ze in 1924 om zich in te schrijven aan de universiteit van Marburg, een toenmalig centrum van neo-Kantianisme.
Ten slotte speelt Kants kritische filosofie ook een belangrijke rol in het denken van haar twee leermeesters, Martin Heidegger en Karl Jaspers. Tegen die achtergrond stellen wij dat Denken kan worden gelezen als een commentaar op Kants Kritiek van de zuivere rede, Willen als een herwerking van zijn Kritiek van de praktische rede, en Oordelen als een vrije interpretatie van zijn Kritiek van het oordeelsvermogen. Met dien verstande dat Arendt, meer dan Kant, de pluraliteit, inherent aan de mentale activiteiten, beklemtoont en uitwerkt.
Denken herneemt Kants onderscheid tussen denken en kennen. Arendt stemt in met Kants kritiek op de metafysica, die meent het bestaan van God te kunnen bewijzen. Maar waar Kant zegt het weten te willen inperken om plaats te maken voor het geloof, wil Arendt plaats maken voor een denken, dat niet het bereiken van waarheid als einddoel stelt, maar de vraag naar zin en betekenis. In Willen neemt Arendt meer afstand van Kant: in haar analyse gaat het niet om de redelijke, goede wil, en al evenmin om het plichtsbesef, maar om de wil als vermogen van spontaneïteit, die een nieuwe reeks gebeurtenissen in gang zet – een mogelijkheid die Kant wel aanstipt, maar nauwelijks uitwerkt.
Oordelen ten slotte verrast, omdat het Kants derde kritiek, die het oordeels- vermogen onderzoekt, leest als een politiek-theoretisch traktaat. Arendt kan het esthetische oordeel verruimen tot een politiek oordeel, omdat bij Kant zelf het esthetische oordeel geen louter subjectieve, individuele aangelegenheid is, maar de aanwezigheid van anderen veronderstelt. Kants stelling ‘Het schone interesseert ons alleen als we in gezelschap vertoeven’ vormt voor Arendt het vertrekpunt van een bezinning over het leven in gemeenschap.
Arendt onderwerpt de filosofie aan een nieuwe Copernicaanse wending. “Niet de mens, maar mensen bewonen deze planeet. Pluraliteit is de wet van de aarde.” Met deze zin, waarmee Het leven van de geest opent, brengt Arendt een omwenteling teweeg in de traditionele filosofie. Het accent verschuift van “zelf denken” naar “samen spreken”, van “ik wil” naar “wij willen en wij kunnen”, en van “het eenzelvige oordelen” naar het “oordelen op basis van een verruimd denken, dat zich in de standpunten van anderen verplaatst”. Zo neemt Arendt afscheid van het Platoonse ideaal van de “eenzame, hooghartige wijze” en zijn ivoren toren. Het leven van de geest verdient een plaats in de galerij van de allergrootste filosofische werken.
Dirk De Schutter en Remi Peeters,
november 2020
INHOUDSOPGAVE
Voorwoord bij de nieuwe editie – de nalatenschap van een groot denker
DENKEN
gedachteloosheid en kwaad – Inleiding door de vertalers
Inleiding
I Het verschijnen
1 De fenomenale aard van de wereld
2 Het (ware) zijn en het (loutere) verschijnen: de tweewereldentheorie
3 De omkering van de metafysische rangorde: de waarde van het oppervlak
4 Lichaam en ziel; ziel en geest
5 Verschijnsel en schijn
6 Het denkende ego en het zelf: Kant
7 De werkelijkheid en het denkende ego: de Cartesiaanse twijfel en de sensus communis
8 Wetenschap en gezond verstand; Kants onderscheid tussen verstand en rede; waarheid en betekenis (of zin)
II Mentale activiteiten in een wereld van verschijnselen
9 Onzichtbaarheid en terugtrekking
10 De interne oorlog tussen denken en gezond verstand
11 Denken en doen: de toeschouwer
12 Taal en metafoor
13 De metafoor en het onzegbare
III Wat zet ons aan het denken?
14 De prefilosofische vooronderstellingen van de Griekse filosofie
15 Het antwoord van Plato en zijn echo’s
16 Het Romeinse antwoord
17 Het antwoord van Socrates
18 Het twee-in-één
IV Waar zijn we wanneer we denken?
19 “Tantôt je pense et tantôt je suis” (Valéry): het nergens
20 De bres tussen verleden en toekomst: het nunc stans
21 Postscriptum
Nawoord van Mary McCarthy (uitgever) – Over de uitgave
WILLEN
Is er een weg, waar een wil is? – Inleiding door de vertalers
Inleiding
I De filosofen en de wil
1 De tijd en de mentale activiteiten
2 De wil en de Moderne Tijd
3 De belangrijkste bezwaren tegen de wil in de filosofie na de Middeleeuwen
4 Het probleem van het nieuwe
5 De botsing tussen denken en willen: de tonaliteit van de mentale activiteiten
6 Hegels oplossing: de filosofie van de geschiedenis
II Quaestio mihi factussum: de ontdekking van de innerlijke mens
7 Het keuzevermogen: proairêsis, de voorloper van de wil
8 Apostel Paulus en de onmacht van de wil
9 Epictetus en de almacht van de wil
10 Augustinus, de eerste filosoof van de wil
III De wil en het verstand
11 Thomas van Aquino en de voorrang van het verstand
12. Duns Scotus en de voorrang van de wil
IV Conclusies
13 Het Duitse Idealisme en de “regenboog van begrippen”
14 Nietzsches verwerping van de wil
15 Heideggers wil-niet-te-willen
16 De afgrond van de vrijheid en de novus ordo seclorum
OORDELEN
Oordelen: de keerzijde van het handelen – Inleiding door de vertalers
Hoe politiek begrijpen? – De moeilijkheden van het begrijpen
Filosofie en politiek
Over menselijkheid in duistere tijden – Gedachten over Lessing
Over de politieke filosofie van Kant – Dertien colleges
Verbeelding -Seminarie over Kants Kritiek van het oordeelsvermogen
Verantwoording: herkomst van de teksten
Noten
Personenregister
