BESTEL HET OUDE EGYPTE, BAKERMAT VAN HET JONGE CHRISTENDOM

Niet in het orthodoxe Jeruzalem, het klassieke Athene of het wettische Rome, maar in de smeltkroes van het gnostieke Alexandrië ontstonden de grote mythen van het jonge christendom. In dit boek gaat Tjeu van den Berk terug naar de bronnen van de Nijl.

‘Op het vlak van de geloofssymboliek is de religie van de christenen geheel identiek aan die van de religie van de Oude Egyptenaren, vanuit godsdiensthistorisch standpunt moet men zelfs spreken van een volledige afhankelijkheid van het christendom van deze religie uit het Oude Oosten’, schreef de bekende theoloog Eugen Drewermann. Tjeu van den Berk sluit zich bij Drewermann aan en staat in dit boek stil bij de oeroude archetypische beelden die volgens hem aan de overeenkomsten tussen de Egyptische religie en het christendom ten grondslag liggen.

Want de zaak zelf die nu ‘christelijke religie’ heet,
bestond reeds bij de Ouden en is er
sinds het begin van het menselijk geslacht altijd geweest.
Totdat Christus zelf in het vlees kwam.
Toen begon men de ware religie,
die reeds bestond,
‘christelijk’ te noemen.

(Augustinus)

VOORWOORD

‘O Isis und Osiris schenket der Weisheit Geist’
(Sarastro in Die Zauberflöte)

De Egyptische mythologie was jarenlang een gesloten boek voor me. In de geschiedenisles op de middelbare school duurde het Egyptische Wereldrijk tien minuten! ‘Egypte’, zei de leraar, ‘krijgen jullie al genoeg in de godsdienstles.’ Dat leek ook zo. Jozef en zijn dromen, Mozes in het rieten mandje, de tien plagen en de uittocht. Alles bijeen bleef Egypte daardoor voor mij echter een duister land vol afgoderij. Het enige beeld dat ik eraan overhield was dat van mummies.

De eerste keer dat ik de godin Isis had kúnnen tegenkomen, werd me dat verboden. Achteraf is het niettemin daaraan te danken dat ik door haar geïntrigeerd raakte. Ik was vierentwintig jaar en studeerde theologie in Rome. Op een dag kregen wij een rondleiding door de Vaticaanse Bibliotheek. Een onvoorstelbare rijkdom aan boeken. De oude priesterdocent die ons rondleidde, was een enthousiast verteller.

Aan het eind van een lange gewelfde gang bleef hij plotseling staan, wees naar een deur en zei dat daarachter nog een aantal zalen met boeken was. Ze werden de Appartamento Borgia genoemd. Maar hij verbood ons, jonge studenten, die vertrekken te betreden. Het waren immers oorspronkelijk de privévertrekken van de meest lichtzinnige paus uit de kerkgeschiedenis, Alexander VI, regerend van 1492 tot 1503. Wie kende niet zijn beruchte dochter Lucrezia? In zijn slaapvertrekken had deze paus de schilder Pinturicchio (1454-1513) fresco’s laten aanbrengen ‘over Isis en zo’! Ook de apisstier, die als ‘gouden kalf’ de joden haast weer in het verderf had gestort. Pure afgoderij. In deze zondige context hoorde ik de eerste keer haar naam vallen. De godin Isis naar wie Alexander vanuit zijn bed lag te kijken, kon niet veel anders dan een hoer zijn.

Had ik wel mogen kijken, en had ik wat behoorlijke uitleg gekregen, dan had ik niet alleen enkele schitterende fresco’s gezien, maar ook nog eens afbeeldingen die getuigden van een diep spiritueel inzicht.

In afbeelding 1 zien we het fresco Isis tussen Hermes Trismegistus en Mozes. Isis zit op de troon der wijsheid. Vanuit haar gezien zit links de extraverte Mozes met zijn hand op de Bijbel en rechts de introverte Hermes Trismegistus, die de wijsheid in zijn hart draagt. Wat een wonderlijke visie wordt hier in 1492 in de Vaticaanse vertrekken uitgedragen. De hermetische en de bijbelse wijsheid zitten aan de voeten van de Egyptische wijsheid. Dit was dus het visioen dat Alexander voor ogen had voor hij in slaap viel! Meer dan een eeuw lang was er al een renaissance aan de gang in Europa. Die had in de beleving van de grote filosofen een sterk Egyptische inslag. Zo stond de esoterische wijsheid van Thoth–Hermes (het Corpus Her- meticum was in 1471 uit het Grieks in het Latijn vertaald) op het punt door te breken in de exoterische westerse cultuur. Maar de zestiende eeuw werd er een van reformatie en contrareformatie. De Egyptische wijsheid moest noodgedwongen (weer) ondergronds gaan opereren.

Vrij toevallig kwam ik enkele jaren later in aanraking met deze grote ondergrondse stroom. Tijdens mijn doctoraal theologie in Lyon zag ik op een avond een uitvoering van Die Zauberflöte in het Romeins openluchttheater aldaar. Ik was meteen verkocht. Het zou nog meer dan twintig jaar duren voor ik aan deze opera een studie zou wijden, maar vanaf dat moment verdiepte ik me te pas en te onpas in dit meesterwerk.

INHOUDSOPGAVE

Voorwoord

Inleiding
Een christelijk spoor in het Nijldal
Een cultuur, overweldigend en duurzaam
Onze visie is niet nieuw

1 Een mythisch wereldbeeld
De levensbeschouwing van de Oude Egyptenaar
De fenomenologische benadering
Het Nijldal bood een natuurlijke bedding voor de goden
De ervaring van Jung
Symbool – De kikker – De mestkever
Ten slotte

2. God wordt uit een maagd geboren
Incarnatie
Het goddelijk kind
Theogamie, een sprookje
Theogamie, een mythe
Theogamie, een legende
Theogamie, een evangelie
Bedoelden de evangelisten de maagdelijke geboorte letterlijk?

3 Alexandrië, stad der steden
Inleiding
Alexander de Grote, stichter van de stad
De Ptolemaeërs bouwden de schitterendste stad van de Oudheid
Drie cultuurwonderen – Het museum – De bibliotheek – Het serapeum
Serapis
Alexandrië, een Egyptische stad
Vernietiging van het serapeum door de christenen

4 De Osirismythe
De zegetocht van een allochtone god
De mythe van Osiris
Osiris van Abydos
Osirismysteries?
Een besloten inwijding in Abydos
Het oordeel van Osiris, ook een inwijdingsritueel?

5 Een Egyptische Christus
De Christusmythe en de historische Jezus
Overeenkomsten tussen de Christus- en de Osirismythe
Drie dagen in het dodenrijk
De onsterfelijke ziel en haar oordeel
Een persoonlijk oordeel van de ziel

6 De drie-ene God van Nicea, een Egyptisch symbool
Osiris en Christus, trinitaire personen
De kerkvaders sleutelden in Nicea aan een Egyptisch archetype
Een joodse triniteit!
Asjera, gemalin van Yahweh, en hun beider dochter Anath
De monotheïstische hervorming in Jeruzalem
Joden naar Egypte

7 Egyptische mysteries in de ecclesia romana
Initiatie in Rome
Het ‘geheim evangelie’ van Marcus
De opwekking van Lazarus
Een Osiriaans inwijdingsritueel
Maria Magdalena

8 Het jonge christendom in Alexandrië
Inleiding

Joden in Alexandrië
De eerste joodse pogrom in de geschiedenis
Eerste christenen in Alexandrië
Eén indirecte vroege getuige: Apollos
Joden die Abraxas en christenen die Serapis vereerden

9 Vier christelijke sporen in het Nijldal
Inleiding
Seth-Christus aan het kruis
Seth-Joris en de draak
De rijke vrek en de arme Lazarus
Het feest van de maagd die een kind baarde

10 Een vrouw verscheen aan de hemel
Een zegetocht zonder weerga
Una quae es omnia (‘[Gij] de ene die alles zijt’)
‘Ik ben Die was, Die is en Die zijn zal’
‘Er verscheen in de hemel een indrukwekkend teken: een vrouw’
De verschijning van de grote moedergodin
Openbaring 12, een Egyptische mythe
‘Het komt de bruid toe in de hemelse vertrekken te wonen’

Nawoord

Kaart van Egypte
Egyptische tijdlijn
Bij de afbeeldingen

 

BESTEL HET OUDE EGYPTE, BAKERMAT VAN HET JONGE CHRISTENDOM