AANMELDEN VOOR DE LEZING VAN WILLEM BEEKMAN OP 13 OKTOBER 2023 IN HAARLEM
Eind februari 2023 was het noorderlicht op veel plekken in Nederland urenlang te zien: zie bovenstaande video. Dat komt maar heel weinig voor. Het noorderlicht is één van de lichtverschijnselen waarover Willem Beekman op een boeiende wijze schrijft in zijn nieuwste boek met de titel Ode aan de zon, verhalen over de relatie tussen aarde en de zon. Op vrijdagmiddag 24 maart verzorgt hij in Pentagram boekwinkel in Haarlem een lezing die gebaseerd is op ‘Ode aan de zon’. Na de onderstaande praktische gegevens volgt een gedeelte uit hoofdstuk 8, dat helemaal gaat over het noorderlicht, inclusief verhelderende tekeningen die door de auteur zelf zijn gemaakt. Aan de hand van lichtverschijnselen van de indirecte zon onderscheidt Beekman 3 menstypen. Ben jij een noorderlichttype, een bliksemtype of een regenboogtype?
- Datum: vrijdag 24 maart 2023
- Tijd: 16.00 – 17.30 uur (inloop vanaf 15.30 uur)
- Adres: Bakenessergracht 1, Haarlem
- Kosten: vrijwillige bijdrage
AANMELDEN VOOR DE LEZING VAN WILLEM BEEKMAN OP 13 OKTOBER 2023 IN HAARLEM
8 NOORDERLICHT
Een van de meest spectaculaire hemelverschijnselen is het noorderlicht, aurora borealis: gordijnen van licht in allerlei kleuren die aan de nachtelijke hemel verschijnen, met name in de noordelijke landen. Er worden momenteel op grote schaal reizen naar het noorderlicht aangeboden en er is een ware cultuur omheen ontstaan, compleet met overnachtingen in ijshotels en reisjes met sledehonden.
Er is ook een zuiderlicht, aurora australis, maar rondom de zuidpool leven heel weinig mensen, dus dat fenomeen wordt maar sporadisch gezien. Het is dus vooral iets voor de mensen van het noordelijk halfrond en daarvan het meest noordelijke deel. De Franse priester en astronoom Pierre Gassendi (1592-1655) gaf in 1621 voor het eerst de naam aurora borealis aan het noorderlicht. Hiermee verwees hij naar de Romeinse godin Aurora, de brengster van de ochtendschemering. Maar met de schemering heeft deze aurora heel weinig te maken.
De aurora heeft wel alles te maken met de zon, want hij is de oorzaak van het verschijnsel. Je kunt de aurora zien als een nachtelijke zon, maar dan het tegenbeeld van de zichtbare zon overdag: die straalt eenduidig met grote kracht, blijft een strakke bol die nooit van vorm verandert en zendt licht uit dat we wit noemen. Geen speciale kleur, ook al is de zon zelf niet wit maar gelig van tint. Heel anders is de nachtelijke aurora. Die verschijnt in alle mogelijke tinten, met voortdurend wisselende vormen, zonder strakke omlijning. Van de zichtbare zon ga je knipperen en daar wend je je vanaf. Je verdraagt het felle licht niet, het doet pijn aan de ogen. Naar de aurora blijf je kijken, je blik zoekt voortdurend het lichtspel dat je betovert en dromerig maakt.
Op de polen zelf is het noorderlicht nooit zichtbaar. Pas vanaf zo’n 1000 kilometer vanaf de pool verschijnt de aurora aan de hemel om zo’n 2000 kilometer verder weer onzichtbaar te worden. Een heel enkele keer is het noorderlicht ook in Nederland als een vaag schijnsel te zien, met name in de noordelijke provincies bij heel helder weer en bij een zeer actieve zon. Des te verwonderlijker is het dat ook de Grieken melding maken van het noorderlicht en zelfs in de Bijbel wordt erover gesproken. Het lijkt haast onmogelijk dat dit fenomeen tot in deze uithoeken van de wereld (ten opzichte van de noordpool) is waargenomen. De omstandigheden moeten extreem gunstig zijn geweest, of de bronnen hadden het van horen zeggen, anders valt dit niet te verklaren.
Overigens is de aarde niet de enige planeet met dit verschijnsel. Ook op Jupiter en Saturnus is het waargenomen. Heel soms maakt de aurora geluid. De Sami (voorheen de Lappen) hebben haar er zelfs naar genoemd: guovsahas: het licht dat gehoord kan worden. Het geluid wordt wel omschreven als een soort klappen, als de wiekslag van zwanenvleugels (de zwaan komt in dit verhaal nog een paar keer terug). Volgens de noordelijke volken moet je buiten bij het noorderlicht geen geluid maken, niet fluiten en ook niet zwaaien, Want dan komen de boze geesten je halen. In het Zweeds wordt het noorderlicht ook wel de ‘groene dame’ genoemd, vanwege haar overheersende kleur groen. In Zweden wordt de aurora soms verbond, met de wereld van de doden, gezien de uitdrukking: ‘Ze is zo oud, ze snel naar het noorderlicht gaat.’
De Sami hebben een ritueel om hun voorouders te eren, waarbij eerst chaga-thee drinken, gemaakt van paddenstoelen die op de berkenstammen groeien. Daarna kijken ze in stilte naar het noorderlicht en zien daarin het dansen van hun persoonlijke voorouders. Daardoor voelen ze zich niet alleen met elkaar verbonden, maar ook de generaties vóór hen.
De oorzaak van het noorderlicht is de zonnewind. Met het licht de warmte die de zon uitzendt, komt ook een stroom van elektrisch geladen deeltjes mee naar de aarde. Deze zonnewind zou enorme schade aan de aarde toebrengen als hij direct zou instralen, zoals licht. Ook zonlicht is gevaarlijk voor levende wezens en gelukkig wordt het meest agressieve deel van het licht, de UV-straling, voor een groot deel weggevangen door ozon, een gas in de hogere lagen van de atmosfeer. Daardoor dringt maar een beperkt deel van het UV-licht tot ons door en daar kunnen we dan bruin van worden.
De aarde heeft ook een manier gevonden om de schadelijke zonnewind af te weren en dat gebeurt door het magneetveld van onze planeet. Volgens de natuurkunde is de aarde een magneet met een noord- en een zuidpool. Tussen beide polen ligt er om de aarde heen een magnetische mantel die ons beschermt. De elektrische stromen van de zon worden namelijk door deze mantel tegengehouden en afgebogen naar de beide polen. Daar komt deze energie binnen in de atmosfeer en veroorzaakt het noorder- en zuiderlicht.
Er komt zoveel energie binnen, dat de lucht in de atmosfeer op grote hoogte in opperste staat van opwinding wordt gebracht. Zuurstof en stikstof, de belangrijkste bestanddelen van onze atmosfeer, komen bij botsingen met de energierijke zonnewinddeeltjes in een toestand van,. verhoogde energie. Als zij hun energie uiteindelijk weer afstaan, ontstaan de kleuren die wij kunnen zien. Vooral groen, maar ook rood, blauw, geel, wit en paars komen erin voor.
Je zou kunnen zeggen dat de opwinding van de zon, die ervoor zorgt dat de zonnewind op zijn oppervlakte ontstaat, overslaat naar de atmosfeer van de aarde en zich daar ontlaadt. Al die energie komt met grote vaart in de atmosfeer en dat geeft veel beweging in de lucht. De kleuren van het noor-derlicht zijn dan ook voortdurend in beweging, als een dans die maar niet ophoudt. Steeds komen er nieuwe gordijnen van groen en andere kleuren tevoorschijn en het fenomeen kan uren aanhouden.
Nu is er iets wonderlijks aan de hand met de zonnewind en het noorderlicht. Het licht en de warmte van de zon komen namelijk alleen aan de dagzijde op aarde binnen. Dat is logisch, want dat is de zijde die naar de zon is toegekeerd. Aan de nachtzijde, de ‘achterkant’ van de aarde op dat moment, kan het licht niet komen. Hoe kan het dan dat wij juist in de nacht het noorderlicht zien? Dat komt omdat de deeltjes met grote kracht door het magneetveld van de aarde , uiteengedreven en verstrooid in de atmosfeer. Daardoor ontstaat er rondom de polen een ovale ring van noorderlicht, de aurora oval.
Maar er is nog een tweede manier waarop de aurora kan ontstaan en die is spectaculair. De stroom van elektrisch geladen deeltjes komt weliswaar aan de dagkant binnen, maar wordt met de zogenaamde magnetische lijnen om de aarde heen weggevoerd, naar de andere kant van de aarde ten opzichte van de zon. Naar de ‘nachtzijde’ . Daar verzamelt zich alle energie in een ’tweede zon, die zich ten opzichte van de gewone zon achter de aarde bevindt. Ik noem het een tweede zon, maar in werkelijkheid is het een enorme bal van energie die zich aan de nachtzijde van de aarde en ver van de aarde af in de ruimte bevindt. Hoe komt die energiebal daar?
De zonnewind blaast vanaf de zon naar de aarde, maar ook om de aarde heen. Zie het maar als een stevige wind die jou in het gezicht blaast. De meeste wind gaat om je heen en achter je hoofd ontstaat daardoor een luwte waar wat minder lucht is. Na deze luwte komen de luchtstromen achter je hoofd weer bij elkaar en op dat punt ontstaat er een nieuwe dynamiek. Zo ook met de aarde: de zonnewind buigt zich om de aarde heen, wordt meegezogen door het magneetveld aan de nachtzijde van de aarde en komt als een soort staart weer bij elkaar in een punt.
Dat is die energiebal. Daardoor ontstaat er een geweldige dynamiek met als gevolg dat de zonnewind omkeert (!) en teruggaat naar de aarde. Via de magnetische lijnen komen de elektrische deeltjes terecht op de polen en ook die leveren het noorder- en zuiderlicht op, dat we in de nacht kunnen zien. Er is natuurlijk ook een aurora overdag aanwezig, maar die kunnen we niet zien vanwege het zonlicht dat alles overstraalt.
De auroral oval kun je mooi zien vanuit de ruimte, als je vanuit een ruimtestation zou neerkijken op de noordpool. Ook andere planeten hebben een aurora, vaak in de ellipsvorm, zoals Jupiter en Saturnusa; Dat werd vastgesteld door de satellieten die we hebben gestuurd nai de uithoeken van ons zonnestelsel en die onderweg deze reuzenpais neten hebben aangedaan. Dat leverde precies dezelfde beelden op de satellietfoto’s van aurora’s rond de polen op aarde.
In onze atmosfeer staan de verschillende kleuren van de aurora niet allemaal op dezelfde hoogte. Rood ontstaat het hoogst, in een laag van de atmosfeer die meer dan 200 kilometer boven ons ligt. Het laagst komt de blauwe kleur, die niet verder reikt dan 100 kilometer hoog. De andere kleuren zitten ertussenin. Je kunt die verschillen in hoogte niet zelf inschatten, want alle kleuren lijken op dezelfde afstand te staan. Het is namelijk zo ver weg dat we er geen diepteverschillen meer in kunnen onderscheiden.
AANMELDEN VOOR DE LEZING VAN WILLEM BEEKMAN OP 13 OKTOBER 2023 IN HAARLEM
