Sinds de milleniumwisseling is er wereldwijd meer aandacht voor de vrouw. Zo ook in de wereld van de (klassieke) muziek. Er dirigeren steeds meer vrouwen en veel muziek van vrouwelijke componisten wordt onder het stof vandaan gehaald en uitgevoerd. Zo is er ook een veel aandacht ontstaan voor een vrouw die vlak na de vorige millenniumwisseling leefde: Hildegard van Bingen. (1098 – 1197). Er is zelfs een Nederlandse website aan haar gewijd (hildegardvanbingen.nl) en NPO klassiek heeft een podcast over haar gemaakt.
Tijdens het laatste weekend van februari 2023 verzorgt Stichting Organisatie Oude Muziek twee keer een ‘Hildelgarddag’ met hetzelfde programma: op zaterdag 25 februari in Tivoli-Vredenburg in Utrecht en op zondag 26 in Muziekgebouw aan ’t IJ in Amsterdam. Tijdens deze dag kunnen deelnemers niet alleen live muziek van Hildegard van beluisteren (uitgevoerd door Ars Choralis Coeln en door Tiburina Ensemble) maar ook de film Vision over haar leven bekijken en meedoen aan de ‘Hildegardscratch’. Dat houdt in dat ze deze muziek leren zingen en uitvoeren. En dat is heel bijzonder omdat Hildegard von Bingen hier zelf over zegt dat haar muziek aan haar was geopenbaard als een afspiegeling van de harmonie van de engelenkoren. Daarom heeft muziek volgens Hildegard van Bingen in zichzelf iets goddelijks. De Hildegarddag in Utrecht is uitverkocht en beide ‘Hilgdegardscratches’ eveneens.
Als componiste schreef Hildegard het mysteriespel Ordo Virtutum (Orde der deugden), een gezongen drama voor vrouwenstemmen met één partij voor mannenstem (de duivel), dat ze componeerde voor de nonnen van haar klooster. Daarnaast componeerde zij ongeveer 75 gezangen voor de lliturgie op basis van haar visioenen: een kyrie, een alleluia, 35 antiphonen 19 responsoria, zeven hymnen en zeven sequenties, in de Middeleeuwen belangrijke poëtische en muzikale vormen in de liturgie.
Bijzonder is dat de toonomvang van haar composities uitgestrekter zijn dan gebruikelijk in die tijd, en dat de melodievorming veel melismen kent, dat zijn notenslierten op één lettergreep. Toch was ook Hildegard gebonden aan plaats en tijd waarin zij leefde. Daarom liggen deze gezangen muzikaal in het verlengde van de gregoriaanse traditie van het Rijnland. Interessant is dat haar compositietechniek hedendaagse componisten als Arvo Pärt en Sofia Goebaidoelina hebben beïnvloed.
Van Hildegards liederen is een handschrift bewaard gebleven in de Sint Pieters & Paulus abdij te Dendermonde (België). In Wiesbaden ligt het haar manuscript Symphonia Harmoniae Caelestium Revelationum (De harmonische muziek van hemelse openbaringen). Eind 2022 verscheen een Nederlandse vertaling van de Latijnse teksten in deze liedbundel met de titel Symphonia Gezangen.
Hildegard von Bingen was veel meer dan een componiste. Ze wist veel van plantengeneeskunde en had theologische en kosmische kennis. Deze schreef zij op in Scivias, Scire vias domini (Ken de wegen van de Heer). Het onderstaande gedicht ‘Bazuin’ over haar komt uit het (uitverkochte) boek Hildegard von Bingen van Mieke de Jong.
BAZUIN
Haar levensmelodie: een stroom van zang en kleuren,
uit zwakte opgericht, getrokken, naar omhoog,
Het Rode Vuur, de Geest, omhult haar – een gebeuren
van heiligheid en kracht, té stralend voor het oog.
De tonen die zij hoort, zijn buiten haar geboren.
Alle muziek bestáát en hoeft slechts uitgezegd
in dubbele octaaf, te heerlijk om te horen
voor wie niet kent, als zij, wat God zijn Schepping zegt.
Zij weet zichzelf klaroen, bazuin van God de Vader –
door haar krijgt in de muziek Gods macht zijn schoonste toon.
Verblind door Licht en Geest komt zij haar Liefde nader
totdat zij, bruid, versmelt met Jezus, Blauwe Zoon.
Voor haar Hildegard van Bingen hangt alles met alles samen. In de mens vormen lichaam en ziel een eenheid. De mens is een spiegel van God en verantwoordelijk voor de andere schepselen. Een gedachtengoed dat op de dag van vandaag actueel is.
Suus Blanke
LEES EN BELUISTER SYMPHONIA GEZANGEN VAN HILDEGARD VON BINGEN