Zorgwekkende ontwikkelingen: klimaatverandering, migratiestromen, populisme, fragmentatie van de nationale, Europese en mondiale politiek, handelsconflicten en een wankel financieel bestel. Deze problemen zijn terug te voeren op de overwaardering van materialistische en individualistische waarden, waardoor de mens een karikatuur van zichzelf geworden is. De menselijke maat is verloren gegaan. Om die te hervinden kunnen we terugkeren naar het mensbeeld van de Renaissance, zoals dat gestalte kreeg in de door Leonardo da Vinci verbeelde homo universalis. Aan dat mensbeeld kan een moreel kompas worden ontleend, waarmee we een uitweg vinden uit deze zorgwekkende ontwikkelingen. Wanneer we het evenwicht weten te bewaren tussen de fundamentele waarden, kan er sprake zijn van menselijke waardigheid en duurzaamheid.
Prof. ir. N.D. van Egmond, hoogleraar geowetenschappen (in het bijzonder milieukunde en duurzaamheid) aan de Universiteit Utrecht schrijft de problemen toe aan de eenzijdige overwaardering van materialistische en individualistische waarden. Moraliteit en menselijke maat zijn daarbij verloren gegaan en daardoor zijn mens en maatschappij zijn tot rampzalige karikaturen van zichzelf geworden. Van Egmond stelt dat we het verlorene kunnen hervinden door terug te keren naar het ideale mensbeeld van de Renaissance, zoals dat gestalte kreeg in de door Leonardo da Vinci verbeelde homo universalis, de vitruvius-mens.
In zijn nieuwste boek ’Homo Universalis – moreel kompas voor een nieuwe Europse Renaissance’, uitgegeven door De Geus) legt Klaas van Egmond uit dat we een evenwichtige mensbeeld noodzakelijke is om een moreel kompas te verkrijgen op basis waarvan we een uitweg kunnen vinden uit de samenhangende zorgwekkende ontwikkelingen. Menselijke waardigheid en duurzaamheid zijn alleen mogelijk wanneer het ons lukt om – evenals de homo universalis – het evenwicht weten te bewaren tussen fundamentele waarden. De boekpresentatie vond plaats op 2 mei 2019 in Teylers museum in Haarlem.
In zijn boek ‘Een vorm van beschaving’ uit 2010 ging Van Egmond al eerder in op het integrale mensbeeld, dat goed aansluit bij het mensbeeld zoals dat werd gezien door Hegel, Steiner, Pauli en Jung. Hieronder volgt een gedeelte uit de beschrijving van dat boek.
De horizontale as staat hier in het teken van het contrast individu versus gemeenschap. ‘ik’ versus ‘de ander’ en daarmee tussen het subjectieve en het objectieve. Aan de subjectieve kant beleeft de mens zich als afgescheiden van het grotere geheel, als afzonderlijk deel van de samenleving. De fysieke beleving daarvan is het ‘ik’ zoals dat rechts op de as staat, diametraal tegenover ‘de anderen’ links op de horizontale as. De verticaal geeft de spanning weer tussen hemel en aarde, tussen geest en materie, tussen idealisme en materialisme. 
Ieder mens kan worden gezien als een specifiek, eenzijdig deel van het integrale mensbeeld zoals dat is weergegeven in de figuur. Die eenzijdige inkleuring van het ‘integrale mensbeeld’ wordt weergegeven door één van de segmenten of kwadranten en kan als het ‘individuele mensbeeld’ worden gezien. Het integrale mensbeeld wordt voorgesteld door een cirkelfiguur als geheel. Omdat er veel verschillende inkleuringen mogelijk zijn, kunnen er ook verschillende (individuele) mensbeelden naast elkaar bestaan. De kwadranten geven die verschillende waardeoriëntaties van de verschillende individuele mensen weer:
- In het rechtsboven kwadrant, als combinatie van de geestelijke pool en de individuele ‘ik’-oriëntatie staat de persoonlijke ontwikkeling centraal. Die ontwikkeling is betrokken op ideële, religieuze of artistieke beleving (in de meest brede zin en betekenis). Dit kwadrant komt overeen met het subjectief idealisme volgens Hegel. Daarbij gaat het om het menselijk handelen vanuit de individuele ideeënwereld.
- In het tegenoverliggende linksonder kwadrant worden tegengestelde kenmerken gevonden. Hier gaat het juist om de oriëntatie op zuiver rationele en materieel wereldse aspecten als objectief beleefde buitenwereld. Ambities en uiterlijk gerichte prestaties zijn in het absoluut materialisme de belangrijkste drijfveren.
- In het linksboven kwadrant wordt de idealistische, immateriële sociale houding betrokken op het uniforme/universele , wat correspondeert met een grote maatschappelijke betrokkenheid op ‘de ander’ en de gemeenschap. De indentiteit wordt hier ontleend aan een collectieve doelstelling die als universeel geldig wordt gezien en bijvoorbeeld wordt geformuleerd door de staat of wereldreligies. Dit kwadrant geeft het absoluut idealisme weer zoals dat door Hegel tegenover het subjectief idealisme (rechtsboven) werd gepositioneerd.
- In het rechtsonder kwadrant gaat het om de materieel gekleurde betrokkenheid van de mens op zichzelf; het vertrekpunt is de subjectieve waarneming en de zintuiglijke ervaring, maar bij een sterke materiële oriëntatie in de richting van de onderkant van de vericale as leidt dit tot een hedonistische of zelfs egoïstische houding. In dit subjectief materialisme is de maatschappelijk betrokkenheid gering of eenzijdig gericht.
Er wordt verondersteld dat het mogelijk is om alle mensbeelden in het denkende bewustzijn te omvatten, zoals het mogelijk is om alle tonen van een muziekakkoord te horen (mits met grote aandacht). Omvattend luisteren naar alle mensbeelden, hun onderlinge samenhang en daarmee het bewustzijn voor het samenhangende geheel, levert het ‘integrale mensbeeld’ op. Dit ‘integrale mensbeeld’ zou ook gezien kunnen worden als een uitdrukking van het ‘algemeen menselijke’; het geeft de oriëntaties weer zoals die bij alle mensen in meer of mindere mate aanwezig zijn. De verschillen tussen mensen ontstaan ‘slechts’ doordat de verschillende oriëntaties meer of minder domineren. Zo zullen sommige mensen (genieters) meer dominerende waarden hebben in het rechtsonder kwadrant, terwijl ‘geëngageerden’ en ‘ruimdenkers’ meer gekenmerkt worden door waarden uit het linksboven kwadrant.
Het genoemde integrale mensbeeld en het daarmee samenhangende integrale wereldbeeld kan leiden tot een nieuwe en concrete aanpak op bestuurlijk, ecologisch, financieel-economisch en sociaal-cultureel gebied. Het zijn de eerste en hoognodige stappen naar een nieuwe vorm van beschaving met aandacht voor de deugdethiek van Aristoteles.
LEES OVER DE BOVENSTAANDE BOEKEN OVER DE RENAISSANCE