Gurdjieff kwam vaak en in velerlei verband op het enneagram terug.

‘Ieder afgerond geheel, iedere kosmos, ieder organisme, iedere plant is een enneagram,’ zei hij. ‘Maar alle enneagrammen hebben niet noodzakelijkerwijs een erin besloten driehoek. De driehoek duidt op de aanwezigheid van hogere elementen (volgens de schaal van de “waterstoffen”) in een organisme. Hij komt voor bij planten – zoals bijvoorbeeld hennep, papaver, hop, thee, koffie, tabak, en vele andere – die een zeer bepaalde rol in het leven van de mens spelen. De studie van deze planten kan ons veel dingen betreffende het enneagram openbaren.’

‘Het enneagram is een universeel symbool. Alle kennis kan in het enneagram worden samengevat en kan met behulp ervan vertolkte worden. In dit verband kan men zeggen dat iemand alleen werkelijk kent, dat wil zeggen begrijpt, wat hij in het enneagram weet te plaatsen. Wat hij niet in het enneagram weet te plaatsen, begrijpt hij niet. Voor hem die weet het te gebruiken, maakt het enneagram boeken en bibliotheken volslagen overbodig. Alles kan erin worden samengevat en er uit worden ontcijferd. Iemand die helemaal alleen in de woestijn is en het enneagram in het zand tekent, kan er de eeuwige wetten  van het heelal uit aflezen. En steeds kan hij iets nieuws leren, iets dat hij tevoren nog niet wist.’

‘Als twee mensen die in verschillende scholen zijn geweest, elkaar ontmoeten en het enneagram tekenen, zullen zij met behulp daarvan in staat zijn onmiddellijk vast te stellen wie van hen het meeste weet en dus op een hoger niveau staat; dat wil zeggen, wie de oudere, de leraar is en wie de leerling. Het enneagram is de fundamentele hiëroglief van een universele taal die evenveel verschillende betekenissen heeft als er niveaus van mensen zijn.’

‘Het enneagram is eeuwigdurende beweging, het is perpetuum mobile waarnaar mensen sedert de vroegste oudheid hebben gezocht en dat zij nooit konden vinden. En het is duidelijk waarom zij het niet konden vinden. Zij zochten buiten henzelf hetgeen in hen was; en zij probeerden eeuwigdurende beweging te construeren zoals men een machine construeert terwijl eeuwigdurende beweging deel is van een andere eeuwigdurende beweging en niet los daarvan kan worden voortgebracht. Het enneagram is een schema van eeuwigdurende beweging, dat wil zeggen van een machine van eeuwigdurende beweging. Maar men moet natuurlijk weten hoe dit schema te lezen. Het begrip van het symbool en het vermogen het te gebruiken, verlenen de mens een zeer grote macht. Het is eeuwigdurende beweging en het is ook de steen der wijzen van de alchemisten.’

‘De kennis betreffende het enneagram is gedurende zeer lange tijd in het geheim bewaard en als zij nu in zekere zin voor iedereen toegankelijk gemaakt wordt, is dit alleen maar in een onvolledige theoretische vorm waar niemand enig praktisch gebruik van kan maken zonder voorlichting van iemand die weet.’

‘Om het enneagram te begrijpen, met men het in beweging, als bewegend, denken. Een stilstaand enneagram is een dood symbool; het levende symbool is in beweging.’

Veel later, in 1922, toen Gurdjieff zijn instituut in Frankrijk organiseerde en zijn leerlingen dansen en derwisj-oefeningen instudeerden, toonde hij hun oefeningen in verband met de ‘beweging van het enneagram’. Op de vloer van de zaal waar de oefeningen plaats vonden, was een groot enneagram getekend en de deelnemers aan de oefening stonden op de plaatsen die met de getallen 1 tot en met 9 waren aangegeven. Vervolgens beginnen zij zich op hoogst boeiende wijze in de richting van de getallen van de periode te bewegen waarbij zij om elkaar heendraaiden op de ontmoetingspunten, dat wil zeggen de punten waar de lijnen elkaar in het enneagram snijden. 

Gurdjieff zei bij deze gelegenheid dat bewegingsoefeningen volgens het enneagram een belangrijke plaats zouden innemen in zijn ballet ‘De Strijd der Magiërs’ en hij zei ook dat het vrijwel onmogelijk was het enneagram te begrijpen zonder aan deze oefeningen deel te nemen, zonder er een of andere plaats in te vervullen.

‘Het is mogelijk het enneagram door beweging te ervaren,’ zei hij. ‘Het ritme zelf van de beweging zal de nodige ideeën oproepen en de vereiste spanning in stand houden; zonder deze is het onmogelijk te voelen wat het belangrijkste is.’

Bron: Op zoek naar het wonderbaarlijke – Gurdjieffs leer door P.D. Ouspensky