BESTEL SINTERKLAAS EN HET GEHEIM VAN DE NACHT
Het Sinterklaasfeest is al eeuwenlang een van de meest geliefde jaarfeesten. Maar waarom vieren wij dit feest en laten wij kleine kinderen geloven in iets waarvan wij weten dat het niet waar is? Is dat slechts de macht der gewoonte of ligt daaraan een diepere zin ten grondslag? Dit boek biedt een fascinerend inzicht in de beeldentaal van het Sinterklaasfeest. Het laat zien hoe in de voorstellingen en gebruiken ervan een diepe wijsheid besloten ligt. Deze is uitdrukking van ‘het mysterie van de nacht’ en de inspiratie die wij daaruit kunnen ontvangen. Daarbij stimuleert het vieren van het feest ons om oog te hebben voor de behoeften van anderen en met humor om te gaan met onze eigen en andermans schaduwkanten.
VOORWOORD
De eerste druk van dit boekje verscheen in 2012 en opende nog met de onbekommerde constatering dat het Sinterklaasfeest een van de meest geliefde en collectief gevierde Nederlandse jaarfeesten is. Dat is het nog steeds, maar korte tijd later barstte de discussie rond het uiterlijk van Sints trouwe helpers, de Pieten, in alle hevigheid los en werd het tevens het meest omstreden Nederlandse jaarfeest. Al betreft dit laatste slechts één aspect van het feest en een deel van de bevolking.
Zowel de populariteit van het feest als de heftigheid van de discussies erover zijn nogal verwonderlijk wanneer je bedenkt dat er geen volwassene is die in het bestaan van Sinterklaas gelooft, in elk geval niet in de vorm waarin hij jaarlijks ten tonele wordt gevoerd. Nog raadselachtiger is misschien wel waarom wij iedere generatie opnieuw kleine kinderen in zijn bestaan laten geloven terwijl wijzelf weten dat dit zo niet waar is. In alle andere gevallen zou dat een hoogst laakbare vorm van misleiding worden gevonden. En wanneer het, zoals wij menen, slechts een onschuldig kinderfeest betreft, waarom roept de discussie over het uiterlijk van de traditionele Pieten dan zowel bij voor- als tegenstanders zulke heftige reacties op?
Wanneer je voor een antwoord op deze vragen op zoek gaat naar de historische wortels van het feest, worden de raadsels alleen maar groter. Want hoewel het feest al vele eeuwen oud is, zijn de huidige voorstellingen en gebruiken dat lang niet allemaal. Zo is de voorstelling van een donkere knecht pas in de loop van de negentiende eeuw ontstaan en de landelijke intocht van Sinterklaas pas halverwege de twintigste eeuw.
Het feest staat ook niet voor het eerst ter discussie, maar heeft dat al meerdere keren en om heel verschillende redenen gestaan. Het verbazingwekkende is eerder dat het al deze discussies, in aangepaste vorm, steeds weer heeft overleefd! Het feest lijkt een kern te bevatten die zo waardevol voor ons is dat het tot nu toe alle religieuze en maatschappelijke omwentelingen heeft doorstaan. De vorm ervan mag daarbij dan veranderen, de kern blijkt zo bestendig te zijn dat deze steeds weer in een nieuwe vorm kan verschijnen en daarin voortleven. Naar deze essentie van het feest zullen we hier op zoek gaan.
Hoewel dit boekje daarmee niet over de discussie rond het uiterlijk van de Pieten gaat, kan het er ook niet helemaal omheen. Deze discussie houdt de gemoederen zo sterk bezig, dat het een onbevangen viering van het feest haast onmogelijk maakt. En dat is jammer, want daar is het feest veel te mooi en waardevol voor. Ook al is ondertussen uit historisch onderzoek gebleken dat de donkere Pieten niet racistisch bedoeld zijn geweest en los staan van het Nederlandse slavernijverleden, toch kunnen deze in een maatschappelijke context waarin racisme nog steeds een rol speelt, wel degelijk als kwetsend worden beleefd.
Daarom is het onontkoombaar dat, wil het Sinterklaasfeest een feest voor iedereen blijven, er iets aan het uiterlijk van de Pieten moet veranderen. Om daarover geen misverstand te laten bestaan, is in deze nieuwe editie grotendeels afgezien van traditionele voorstellingen van Zwarte Piet. Een dergelijke aanpassing is overigens minder dramatisch dan deze lijkt, want in de loop der eeuwen heeft het feest zich al meerdere keren aan veranderende opvattingen aangepast en daarbij nieuwe vormen aangenomen.
De huidige discussie over het uiterlijk van de Pieten is niet alleen het gevolg van de veranderde samenstelling van de Nederlandse bevolking. Dat is ze zeker ook, want toen Sints donkere knecht in de negentiende eeuw zijn intrede deed, was er nauwelijks iemand die daaraan aanstoot kon nemen. Ondertussen is dat wel het geval en wordt hij door vele nieuwkomers als bevreemdend zo niet als kwetsend beleefd. Toch is dat niet de enige reden voor de huidige discussie. Daarnaast speelt de ‘veruiterlijking’ van het feest in de twintigste eeuw een belangrijke rol.
In de eeuwen ervoor was de viering vooral een lokale aangelegenheid en vond ze overwegend in de huiselijke kring plaats. Maar tijdens de economische recessie van de jaren dertig leek het Sinterklaasfeest bij uitstek geschikt om de stagnerende omzet van de middenstand te stimuleren. Zo ontstond, geïnitieerd door de commercie, de traditie van de landelijke intocht van Sinterklaas. Dankzij de opkomst van het polygoonjournaal en de televisie groeide deze intocht uit tot een nationaal evenement. Sint en Piet veranderden daarbij van mythische wezens in publieke figuren en uiteindelijk televisiepersoonlijkheden.
Door van hen zulke zichtbare gestalten met stereotiepe uiterlijke kenmerken te maken, hebben we deze discussie over onszelf afgeroepen en de aanpassing van Piets uiterlijk bemoeilijkt. Om deze stereotype voorstellingen weer in beweging te brengen, opent de nieuwe editie van dit boekje met een hoofdstuk over de transformaties die Sint Nicolaas en zijn begeleiders door de eeuwen heen hebben doorgemaakt.
Zo dominant als de publieke Sinterklaas en zijn Pieten in de beeldvorming rond het feest zijn geworden, toch vormen zij maar één uitdrukkingsvorm ervan en wel de allerjongste. Daarnaast zijn er oudere gebruiken die deels ook sterker met de oorsprong van het feest verbonden zijn. Zo vieren wij op de avond van 5 december pakjesavond in de huiselijke kring. Hierbij treden Sint en Piet lang niet altijd zichtbaar in verschijning, maar gaat het primair om het geven van geschenken en het elkaar daarbij met gedichten en surprises op de hak nemen. De deelnemers aan het feest vervullen daarbij voor elkaar de rol van Sinterklaas en Piet waarbij ze zorgvuldig proberen om anoniem te blijven.
En dan is er nog een derde traditie die zo onopvallend is dat je hem haast over het hoofd zou zien. Dat is het gebruik om kinderen ’s avonds voor het slapen gaan hun schoen te laten zetten bij de haard in de hoop dat Sinterklaas daar ’s nachts een cadeautje in zal doen. Bij dit gebruik treden Sint en Piet nooit uiterlijk in verschijning en blijven ze de onzichtbare wezens die ze oorspronkelijk waren en die vanuit het verborgene hun geschenken brachten.
Dit simpele ritueel lijkt het oudste en tegelijkertijd meest universele te zijn. Want ook de Angelsaksische Kerstman en het Duitse ‘Christkind’ brengen hun geschenken in de nacht. Dit is opnieuw een raadselachtig gegeven, want waarom stellen wij ons dit zo voor? Niemand van ons heeft hen dit immers ooit zien doen. Bovendien hebben de meeste huizen helemaal geen schoorsteen meer waardoor ze dit zouden kunnen doen. Toch houden we aan deze voorstelling vast en koesteren we dit ritueel. De zoektocht naar de betekenis hiervan vormt het centrale thema van dit boekje. Van daaruit ontstaat ook een nieuw perspectief op de viering van Sinterklaasavond in de huiselijke kring.
Op de betekenis van dit mysterieuze gebruik viel voor mij een nieuw licht tijdens een onderzoek dat ik als architect deed naar de betekenis van het wonen. Daarbij ontdekte ik dat het huis in kindertekeningen, dromen, sprookjes, gedichten en beeldende kunst vaak fungeert als een beeld voor de mens. Dat is nogal merkwaardig, daar huizen en mensen uiterlijk helemaal niet op elkaar lijken. Toch is dit gebruik zo universeel dat er een diepere reden voor moet zijn. Bij mij riep het de vraag op of dit in het geval van de voorstellingen rond de nachtelijke komst van Sinterklaas wellicht ook het geval was. Waar komt het idee anders vandaan dat Sinterklaas ’s nachts op zijn paard over de daken van de huizen rijdt om zijn geschenken door de schoorsteen te brengen? Uiterlijk is dat immers onmogelijk.
Door deze voorstellingen echter als beeld te gaan zien, kregen ze voor mij een nieuwe betekenis en werd een spirituele dimensie van het feest beleefbaar. De beelden van het feest bleken wel degelijk ‘waar’ te zijn, al waren ze dat niet in de uiterlijke zin van het woord, en Sinterklaas bleek ook wel degelijk feest bleken wel degelijk te bestaan, al was dat niet als aardse persoonlijkheid. Maar als beeld voor processen die zich in ons, met name in de nacht, en tussen ons in het sociale leven afspelen, blijken ze wel degelijk ‘waar’ te zijn.
Om deze beeldentaal van het Sinterklaasfeest te leren verstaan, moet een beeldend denken ontwikkeld worden, een denken dat de voorstellingen en gebruiken ervan als uitdrukking van innerlijke processen kan lezen. Het gaat er daarbij niet om weer te gaan geloven in dingen die er niet zijn, maar om, zoals Carl Gustav Jung in bovenstaand citaat stelt, ‘zich er rekenschap van te geven wat hun symbolen betekenen. Daardoor zouden niet alleen onvergelijkelijk rijke schatten van onze cultuur behouden kunnen blijven, maar zouden we ons weer opnieuw toegang kunnen verschaffen tot oude waarheden die ten gevolge van de eigenaardigheden van hun symboliek aan onze tijd ontsnappen’. Hierdoor kan een nieuw zicht ontstaan op de spirituele dimensie van het feest die door de veruiterlijking ervan verregaand verloren is gegaan.
Door deze invalshoek onderscheidt dit boekje zich van de vele historische en folkloristische beschouwingen over het feest. Hier gaat het niet primair om de historische ontwikkeling ervan, maar om de betekenis van haar beeldentaal. Die betekenis heeft het feest, zo leuk als het nog altijd is, grotendeels verloren. Aan het hervinden daarvan wil dit boekje een bijdrage leveren. Nu zijn beelden veelal meerduidig, ze kunnen verschillende dingen tegelijkertijd betekenen en dat geldt ook voor het Sinterklaasfeest.
De hier gepresenteerde interpretatie is er dan ook één naast andere mogelijke duidingen. Het specifieke ervan is dat ze de beelden van het feest ziet als uitdrukking van reële geestelijke processen die zich gedurende de nacht in onszelf afspelen. De inhoud daarvan blijkt heel nauw aan te sluiten bij de voorstellingen en gebruiken rond het Sinterklaasfeest en laat deze in een nieuw licht verschijnen. Met deze duiding beoogt het boekje de viering van dit feest te ondersteunen en te verdiepen. Want de essentie van het feest, het oog hebben voor de behoeften van anderen, het oefenen in het schenken en de humorvolle omgang met de eigen en andermans schaduwkanten, maken het vieren ervan nog altijd meer dan de moeite waard!
Pieter van der Ree, juni 2023
INHOUDSOPGAVE
Voorwoord
De metamorfosen van Sinterklaas
De kolenkachel en het verloren geloof
Van mythisch beleven naar rationeel denken
Het huis als beeld van de mens
De verbinding met de hemel
Geschenken uit de nacht
Van abstract naar beeldend denken
Sinterklaas en de kunst van het schenken
De betekenis van het geloof in Sinterklaas voor het kleine kind
Dankwoord
Aantekeningen
Algemene literatuur