Laatst liep ik op één van de vele Nederlandse tochtige treinstations waar een piano staat. Daar wordt (door reizigers) veelvuldig gebruik van gemaakt. Een jonge vrouw deed succesvol een poging ‘Stille Nacht, Heilige Nacht’ op het instrument te verklanken. Dat roept de vraag op waarom iemand dat doet op een plek vol chaos en haast, en waar vele mensen langs je heen rennen. Het antwoord is duidelijk: Het is een (kerst)lied dat de harten van vele mensen raakt.
De meeste bekende kerstliederen stammen uit de West Europeese kerkelijke traditie en zijn muzikaal gezien de beste liederen die onze cultuur kent. Maar ‘Stille Nacht, Heilige Nacht’, heeft een geheel andere geschiedenis en is, over tweeduizend jaar bezien, nog steeds heel modern. In 2018 bestond het lied tweehonderd jaar en is tot die tijd honderden malen uitgevoerd en zijn er vele veranderingen toegepast in muziek en tekst. Vanwege het tweehonderd jarig bestaan van Stille Nacht, Heilige Nacht schreef KRO/NCRV een wedstrijd uit om een nieuwe tekst op de melodie te schrijven met een verrassend resultaat.
Wereldwijd bekend
Het lied stamt uit 1818 en de muziek werd tot dertig jaar geleden (1995!) toegeschreven aan de componisten van de eerste Weense School; Haydn, eventueel Mozart of Beethoven. Een logische gedachte omdat het lied uit Oberendorf in het Salzburgerland, nabij Salzburg, komt. Vanuit deze plek in Oostenrijk heeft het lied zich snel verspreid en is door emmigranten meegenomen naar Amerika.
En zo kon het gebeuren dat zelfs Frank Sinatra, Elvis Presley en Bing Crosby hun versie hebben gezongen.
De laatste verkocht 90 jaar geleden 30 miljoen singles en staat nog steeds op plaats nummer 3 op de lijst van best verkochte platen ooit!
Het lied wordt in alle talen gezongen en kent zelfs versies in het Arabisch. Stille Nacht, Heilige Nacht heeft een beschermde status gekregen van immaterieëel erfgoed op de lijst van de Unesco.
De oorsprong
De oorspronkelijke tekst van het lied is geschreven door dichter en priester Joseph Mohr (1792-1848). In 1818 zou hij de Kerst-Mis op 24 december in Oberendorf houden en wilde daarvoor zijn gedicht ‘Stille Nacht, Heilige Nacht’ graag op muziek gezet hebben. Mohr vroeg dit aan (de voor ons nu onbekende) onderwijzer, componist en organist Franz Xaver Gruber (1787-1863). In 2006 is er ook een Te Deum van Mohr en Gruber terug gevonden. Waarschijnlijk hebben beiden vaker samengewerkt.
De begeleiding van het lied heeft Franz Xaver Gruber vreemd genoeg voor gitaar geschreven en niet voor orgel. Het is een raadsel waarom hij dat gedaan heeft. Maar de (spaanse) gitaar was op dat moment een muziekinstrument in opkomst en de veel grotere Franz Schubert (1797-1828) had in die tijd ook bewondering voor de klank van de gitaar en heeft er zelfs muziek voor geschreven. Hoe het ook zij: Gruber heeft in ieder geval voor zijn tijd een spectaculair moderne keuze voor zijn liedbegeleiding gemaakt. Later heeft Gruber alsnog de muziek bewerkt voor orkest én voor orgel. Helaas zijn alle originele documenten verloren gegaan. Maar zoals in die tijd gebruikelijk was werd er door veel kopiisten de tekst en muzieknotatie met de hand overgeschreven.
Een orgelrestaurateur van de kerk in Oberendorf heeft in de 19de eeuw bij het orgel zo een kopie van ‘Stille Nacht, Heilige Nacht’ gevonden en deze gegeven aan de toendertijd rondreizende muziekgezelschappen. Het is gedocumenteerd dat Stille Nacht, Heilige Nacht voor het eerst in 1832 door zo een gezelschap werd uitgevoerd en zich daarna over de hele wereld heeft verspreid. Stille Nacht, Heilige Nacht werd zelfs het lievelingslied van Frederik Wilhelm IV van Pruissen, die gebood dat het elk jaar rond kerst gezongen moest worden.
Helaas werd Franz Xaver Gruber tijdens zijn verdere leven niet geloofd dat hij zo een goed lied gecomponeerd zou hebben en werd de muziek daarom toegeschreven aan de leden van de Eerste Weense School. Gelukkig heeft Mohr op zijn (teruggevonden) kopie in een hoekje geschreven dat de muziek toebehoord aan Gruber.
De kracht van Stille Nacht, Heilige Nacht
Het is muziek die de harten van alle mensen raakt met een gevulde stilte. Door het gebruik van een zesachtste maat ontstaat er beweging in de verstilling. De stilte die voelbaar is in de natuur tijdens de periode van de zonnewende waarin de kerstnacht valt.
Het lied Stille Nacht, Heilige Nacht heeft tijdens zijn reis in de tijd en over de wereld vele veranderingen in tekst en muziek doorstaan. Er is zelfs in 1978 een beetje horrorachtige bewerking met veel dissonanten door de componist Alfred Schnittke geschreven voor zijn goede vriend violist Gideon Kremer. Toch heeft zowel de tekst als de muziek van Stille Nacht, Heilige Nacht in ruim twee eeuwen zijn stille kracht nooit verloren.
Suus Blanke
