Doe en denk als Plato bevat levenslessen geïnspireerd op het immense gedachtegoed van deze denker uit de Griekse oudheid. Bekend als de filosoof van de oplossingen. Beroemd om zijn dialogen, waarin hij duidelijke antwoorden geeft op onvermijdelijke vragen over vriendschap, gerechtigheid, plezier, moed en liefde. Zelden dogmatisch dwingt Plato ons om te handelen en te denken. Maak gebruik van zijn kennis!
PLATO IN DE VOETSPOREN VAN SOCRATES
Net als elke Athener van hoge afkomst was Plato voor- bestemd om de politiek in te gaan. Zelf heeft hij echter een duidelijke hang naar de dramaturgie. En als hij Socrates (470-399 v.C.) ontmoet, wordt zijn belangstelling gewekt voor de filosofie. Wanneer hij Socrates een jaar of tien heeft gevolgd, wordt deze ter dood veroordeeld. Dat drama, waarvan Plato getuige is, is aanleiding tot de omslag in zijn leven. Zijn ethiek zal daarna voor altijd verbonden zijn met maatschappelijke en politieke rechtvaardigheid.
Die koersverandering in zijn geschriften is Plato ingegeven door diepgevoelde motieven, door opstandigheid jegens het bestuur van Athene zelfs. Dat bestuur stond immers toe dat de vrijheid van denken onderuit werd gehaald, dat ideeën werden veroordeeld alsof ze letterlijk geen stadsrechten8 hadden en zelfs eiste dat iemand die zijn ideeën dapper verdedigde ze meenam in de dood.
In dit verband moet vermeld worden dat de dialogen aanvankelijk, nog voor ze werden onderricht op de academie, buiten Athene werden geschreven en wel in Megara, waar Plato en andere volgelingen van Socrates hun toevlucht hadden genomen. Die politieke kleuring markeert de overstap van Plato naar de filosofie en maakt van hem geen wijze filosoof gehuld in een karikaturale witte toga, maar een gedreven burger van amper dertig jaar voor wie wijsheid meer te maken heeft met intellectuele betrokkenheid dan met een afzondering in stilte.
Die combinatie van het militante denken van Plato en het leven van Socrates maakt van de dialogen van Plato een essentiële bouwsteen voor de filosofie en persoonlijke ontwikkeling, die ons ook nu nog inspireert en tot voorbeeld dient. Misschien is het dankzij de geestkracht van Socrates dat Plato zijn lezers zo hoog inschat dat hij ons in staat acht met de kracht van ons denken ons handelen te vernieuwen. Daarom spreekt Plato tegenwoordig zoveel mensen aan die op zoek zijn naar hulp, kracht en motivatie om beter te kunnen omgaan met problemen in de persoonlijke sfeer (frustratie, de zoektocht naar zingeving, vriendschappelijke en liefdesrelaties, de angst voor de dood enz.) waarmee ze in de bredere context van de moderne wereld onvermijdelijk worden geconfronteerd.
BLIJK GEVEN VAN MOED HOE DOE JE DAT?
Ik interesseerde me niet alleen voor hen
die dapper zijn in de oorlog,
maar ook voor hen die moedig de gevaren op zee trotseren
en natuurlijk voor al diegenen die moed tonen
ten overstaan van ziekte, armoede en politiek; en […]
niet alleen voor hen die dapper hun pijn en angst verdragen,
maar ook voor hen die uitmunten in
de strijd tegen verlangens en pleziertjes
Moed is meer dan alleen bravoure
Voor Grieken uit de tijd van Plato is moed een ethische deugd die met name tentoongespreid kan worden op het slagveld. Dat is ook het soort moed dat Socrates wordt toegedicht door Laches, die in de dialoog die zijn naam draagt hoog opgeeft van de moed van Socrates, met wie hij heeft gevochten in de slag om Delion. Mijlenver verwijderd van de filosoof die zich systematisch afzijdig houdt van tumult, verscholen in zijn ivoren toren of werkkamer, was Socrates iemand die, hoe vreemd dat ook mag lijken, uitblonk door zijn praktische inslag en daadkracht wanneer dat nodig was.
Wat Plato aangaat (ook al zijn er geen geloofwaardige getuigenissen op grond waarvan we met zekerheid kunnen zeggen dat hij in oorlogen heeft gevochten), valt niet te ontkennen dat moed in zijn ogen een fundamentele rol speelde.
Plato verbindt moed echter nooit aan oorlogvoering, maar zoekt hem in het dagelijks leven. Evenmin ziet hij moed in het trotseren van elk gevaar, maar brengt hem in verband met onderscheidingsvermogen, wijsheid en aandacht voor de context en de ethische gevolgen van ons handelen. De platonische analyse van moed is een waardevol instrument in een tijd waarin we er meer dan ooit behoefte aan hebben, alleen niet als een heroïsche deugd die wordt aangewakkerd in een moment van glorie. We hebben moed nodig om ons dag in, dag uit te doen gelden, in het besef dat het niet voldoende is in het diepe te springen of hemel en aarde te bewegen om ons doel te bereiken.
Is moed een kwestie van geestkracht?
Bij Plato is deugd niets meer of minder dan datgene wat ervoor zorgt dat iets (een voorwerp, een levend wezen, een mens of zelfs de stad) zijn taak subliem vervult. Anders gezegd: dat het doet waartoe het dient.
In de Laches, de dialoog die specifiek over moed gaat, wordt die eigenschap in de bredere context van deugd geplaatst. Nadat hij een afgebakende definitie heeft gegeven van de krijgskunst, aanvaardt Laches het ver- zoek van Socrates om zijn onderzoek uit te breiden naar andere facetten van het leven (ziekte, armoede of politiek): dat maakt dat hij moed13 gaat zien als een zekere geestkracht en de suggestie van Socrates overneemt dat die kracht gepaard moet gaan met reflectie omdat moed anders slechts een blinde obsessie zou zijn.
Toch weet Laches niets in te brengen tegen de constatering van Socrates dat bedachtzame geestkracht zelf ook beperkingen kent: bijvoorbeeld als deze leidt tot gedrag dat zelfs het geringste risico probeert te vermijden, desnoods door verantwoordelijkheden te ontlopen. En als hij hiermee tegen een vorm van moed is aangelopen die grenst aan lafheid, eindigt het eerste deel van de dialoog tussen Socrates en Laches in een eerste impasse, die echter twee voorlopige resultaten toelaat.
LEVENSHOUDING
Wees zo moedig een brug te slaan tussen wat je denkt en wat je doet!
Omdat Plato de diepere verbinding ziet tussen wijsheid en moed, vraagt hij ons om een gebrek aan moed op een krachtige en originele manier te overwinnen. Als de kloof te groot is tussen wat we denken en wat we doen, tussen wat we over onszelf weten en het beeld dat we ervan geven, vraagt Plato ons een brug te slaan die het evenwicht herstelt. Ben je geneigd te veel te denken (en je gedachten onvoldoende in praktijk te brengen) of te veel te doen (zonder je daden af te stemmen op een vooraf goed overwogen doel)? De moed waartoe Plato ons oproept, is de lef om in onszelf te geloven en in te zien dat het de moeite loont om denken en doen te verenigen. Moed in de betekenis die Plato eraan geeft, is een poging tot samenhang, een eerste bescheiden, maar beslissende stap naar ‘morele verantwoordelijkheid’.
Het zou Plato verweten kunnen worden dat hij de waarde van moed vermindert door deze deugd los te koppelen van het slagveld. Maar juist door moed te bevrijden van de notie oorlogsbravoure creëert hij de mogelijkheid om te zien wat moed voor effect heeft op alledaagse deugden. Wat moeten we doen als het er niet om gaat te schitteren tijdens een veldslag, maar ons ons leven lang te ontplooien en die inspanning voortdurend en in alle bescheidenheid te herhalen? Anders gezegd, de analyse van Plato is een eerbetoon aan wat we nu de helden van alledag zouden noemen, alle mensen die niet bezwijken onder de druk van heersende denkbeelden of gemakkelijke vooroordelen die hun wil opzij kunnen zetten om zich te verbeteren, zichzelf onder de loep te nemen en zich te ontplooien.
INHOUDSOPGAVE
Voorwoord
Welkom!
De opzet van dit boek
1 Goed denken en goed doen – De ethiek
Plato in de voetsporen van Socrates
Blijk geven van moed, hoe doe je dat?
Filosofische methode: de aporie (impasse)
Waaraan herken je een echte vriend?
Filosofische methode: de filosofische dialoog
Kun je op elke leeftijd filosoof zijn?
Filosofische methode: op zoek naar een definitie
Zou je de vader kunnen doden in naam van de vader?!
Filosofische personages: Parmenides en Heraclites
Is elke vorm van plezier even waardevol?
2 Doe en denk in schoonheid – de moraal
Laten we er samen met Plato naar streven blijk te geven van onze ‘wijsheid’!
Is zielsverwantschap een mythe?
Korte existentiële test
Filosofische methode: het gebruik van mythe en allegorie
Jezelf zijn: met of tegen de anderen?
Filosofische personages: Alcibiades
Waarom houden we van wat mooi is?
Filosofische methode: ideeënleer
Wat is een mooie ziel?
Lesje in platonische proprioceptie (positiezin)
Filosofische methode:de driedeling van de menselijke ziel
3 Echt doen en denken
Kan de filosofie de angst voor de dood wegnemen?
Filosofische methode: de socratische maieutiek of de kunst om kennis te baren
Wat zijn onze opvattingen eigenlijk waard?
Filosofisch jargon: anamnese
Kan een filosoof echt de waarheid spreken?
Filosofische methode: dialectiek
Hoe reëel is rechtvaardigheid bij confrontatie met onrecht?
Filosofische methode: het gebruik van retoriek
4 Rechtvaardig denken en doen – rechtspraak en politiek
Moet je al je schulden betalen?
Filosofisch jargon: de stadstaat
Hoe bestrijd je wraakzucht?
Filosofische personages: Thrasymachus en Callicles
De filosoof als bestuurder?
Lesje in zelfkritiek
Filosofische personages: Gorgias en Protagoras
Is de bedreiging van de democratie onvermijdelijk?
Slotwoord
‘Doen en denken’ of wijsheid als levenskunst
